Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 3]

artikel

■ Paul Wackers
Het pelgrimsmotief in de West-Europese dierenepiek

In het Land van Reynaert komen vele beelden van Reynaert als pelgrim voor en voor wie Van den vos Reynaerde kent, is dat welhaast vanzelfsprekend. Het eind van dat verhaal wordt immers gedomineerd door het beeld van Reynaert als valse pelgrim. Omdat de vos als valse of hypocriete geestelijke zeer veel voorkomt in de middeleeuwse kunst en literatuur, ligt het voor de hand aan te nemen, dat het beeld van de vos als pelgrim ook wel wijdverbreid zal zijn. Maar dat is niet zo. Van den vos Reynaerde is in het gebruik van dit thema nogal uitzonderlijk. Binnen de dierenepiek als geheel speelt het een zeer ondergeschikte rol. Vóór Van den vos Reynaerde komt het alleen maar voor in het vierde boek van de Ysengrimus en in de eerste en de achtste branche van de Roman de Renart. Ná Van den vos Reynaerde wordt het beeld van de pelgrim vervangen door dat van de politicus (vgl. de opmerkingen van A. Schwarz in Tiecelijn, 11 (1998) 2/3, p. 100-102).

Ik wil in dit artikel laten zien op welke wijze Willem uit de traditie zijn pelgrimsbeeld construeert en daarbij vooral benadrukken, dat overeenkomst in thema niet zonder meer overeenkomst in uitwerking impliceert. Ter introductie zullen echter eerst de diverse teksten en hun inhoud kort gekarakteriseerd worden.

De Ysengrimus is een Latijnse tekst, geschreven door een anonieme auteur rond het midden van de twaalfde eeuw. De tekst komt uit Gent, waarschijnlijk uit de Sint-Baafs- of de Sint-Pietersabdij aldaar. De tekst wortelt volledig in de (klassiek-) Latijnse epische traditie: hij is geschreven in elegische disticha (tweeregelige ‘strofen’, bestaande uit een hexameter en een pentameter), begint in medias res, bevat toespelingen op en ontleningen aan vele klassieke auteurs, enzovoort. De tekst is evident betrokken op het monnikenleven of, ruimer, op kerkelijke zaken. Dit laatste zal nog blijken.

Het vierde boek van de Ysengrimus beschrijft hoe de ree Bertiliana op pelgrimstocht gaat. Al gauw sluiten Reinardus en zes andere dieren zich bij haar aan. Als zij een onderkomen voor de nacht gevonden hebben, voegt ook de wolf Ysengrimus zich bij hen. De pelgrims verwelkomen hem schijnbaar hartelijk en bieden hem als voedsel driemaal een wolfskop aan. Het is steeds dezelfde kop, maar omdat het uiterlijk ervan steeds wordt aangepast (de eerste maal wordt hij ‘gewoon’ gepresenteerd, de tweede maal met een geschoren kruin, de derde maal geheel kaal, zonder oren en met opengesperde muil) begint de wolf de eetlust van deze pelgrims te vrezen. Hij probeert te ontsnappen, maar wordt in de deuropening vastgeklemd door de ezel en dan door de andere dieren mishandeld. Eindelijk vrij, zoekt hij elf van zijn verwanten op en keert dan terug om wraak te nemen. De pelgrims zoeken een wijkplaats op het dak, maar de niet zo beweeglijke ezel Carcophas is nog bezig te proberen op het dak te klimmen als de wolven aankomen. Bij zijn laatste poging alsnog de veiligheid te bereiken valt hij naar beneden, bovenop twee wolven die hij verplettert. Reinardus bejubelt dit ongeluk als een opzettelijke, moedige aanval en de overige wolven slaan in paniek op de vlucht.

Met de naam Roman de Renart worden een aantal collecties korte tot middel-

[p. 4]

lange anekdotes (branches genaamd) over de vos Renart en zijn avonturen aangeduid. De oudste branches moeten ontstaan zijn tussen 1170 en 1205. Een groot aantal lijkt uit Noord-Frankrijk te stammen, enkele misschien uit Vlaanderen. We kennen deze collecties uit dertien complete en twintig fragmentarisch bewaard gebleven handschriften. De selectie van branches en hun volgorde verschilt bijna per handschrift. Deze gedifferentieerde overlevering toont hoe populair de matière renardienne geweest is, maar tevens hoe vrijmoedig men met de traditie omsprong. Aan een gefixeerd tekstgeheel bestond bij deze stof duidelijk geen behoefte.

Zoals al gezegd komt het pelgrimsthema (afgezien van losse vermeldingen van enkele regels) binnen de Roman de Renart alleen voor in branche I (circa 1179) en in branche VIII (circa 1190). Het relatieve belang van het thema blijkt heel duidelijk uit het aantal versregels dat eraan gewijd wordt. Alle bekende branches van de Roman de Renart bij elkaar beslaan ruim 24.000 versregels. Branche VIII, die geheel aan een pelgrimage gewijd is, omvat 468 regels; het pelgrimsthema in branche I beslaat ongeveer 250 regels.

Branche VIII verhaalt dat Renart oud geworden is en daardoor niet fit genoeg meer om te gaan roven. Daarom toont hij berouw en bezoekt een kluizenaar, bij wie hij biecht. Vanwege de ernst van zijn misdaden draagt de kluizenaar hem echter op naar Rome te gaan om bij de paus te biechten. Renart gaat op weg, maar als pelgrim. Hij neemt Belin de ram en Bernart de ezel mee. Als de nacht valt, bevinden ze zich in een bos. Ram en ezel willen graag onder een dak slapen en daarom neemt Renart ze mee naar een wolvenhol. Ze eten en drinken naar hartelust van de daar opgeslagen voorraden, maar als de eigenlijke bewoners, Hersent en Ysengrin, terugkeren, ontstaat er paniek. Op het bevel open te doen, laten ze de deur op een kier opengaan. Ysengrin, die probeert binnen te komen, wordt door Bernart klem gezet en door Belin met zijn hoorns mishandeld. Ze laten de wolf voor dood liggen. Hersent vertrekt om hulp te halen. De drie pelgrims slaan op de vlucht en worden al snel achtervolgd door 100 wolven. Om te ontsnappen klimmen ze in een boom. De wolven gaan eronder zitten. Belin en Bernart kunnen zich niet stil houden, ze verliezen hun evenwicht en vallen naar beneden: op een aantal wolven. Renart moedigt zijn makkers aan: ‘Sla erop, dood ze!’ De wolven vluchten maar de drie pelgrims hebben het wel gezien. Onder het aanheffen van de kreet ‘outree, outree’ - de traditionele leuze waarmee pelgrims hun reis aanvangen - gaan ze op weg... naar huis.

Branche VIII is gebaseerd is op het vierde boek van de Ysengrimus. De thematische overeenkomsten (een groep dieren op pelgrimstocht, het mishandelen van de in de deuropening vastgeklemde wolf, het vallende dier) demonstreren dat overduidelijk.

Branche I is de beroemdste branche en de hoofdbron van Van den vos Reynaerde. Het verhaal beschrijft hoe Renart gedaagd wordt om aan het hof van koning Noble te verschijnen. Hij wordt daar ter dood veroordeeld, maar als de galg klaarstaat valt hij de koning te voet en smeekt hem om genade. Als de koning hem het leven schenkt, zal hij op kruistocht gaan. De koning krijgt medelijden en stemt toe. Hij geeft Renart een stoffen kruis, een pelgrimsstaf en een tas. Wel verbiedt hij Renart ooit nog terug te komen, want in het Heilig Land worden zelfs de beste kruisvaarders nog schurken. Renart vertrekt, komt onderweg de haas Couart tegen, mishandelt hem met zijn staf en neemt hem mee naar huis om hem op te eten. Dan ziet hij in een dal Noble en zijn hofhouding. Met zijn kruisvaarderskruis

[p. 5]

veegt hij zijn achterste af en werpt het vervolgens de koning toe. Die doet hij ook de groeten van Nour-ed-Din (sultan van Aleppo tot 1173 en geducht tegenstander van de kruisvaarders): die is doodsbang, alleen al bij het idee dat Noble ooit naar het oosten zou komen. Intussen ontsnapt Couart. Het woedende hof zet de achtervolging in, aangevoerd door de slak Tardif. Op het nippertje weet Renart zijn achtervolgers voor te blijven en de veiligheid van zijn kasteel te bereiken.

Van den vos Reynaerde en zijn achtergrond veronderstel ik bekend. Tot de terdoodveroordeling van Reynaert volgt Van den vos Reynaerde de plot van branche I. Daarna vertelt Willem zijn eigen verhaal: Reynaert vraagt de koning of hij een openbare biecht mag spreken. Dat wordt toegestaan. In die biecht vermeldt Reynaert een schat. In ruil voor de schat begenadigt de koning hem. Reynaert zegt vervolgens dat hij niet meekan om de schat op te halen, omdat hij in de ban is en dus naar Rome moet. De koning accepteert dat. Met behulp van de koningin verkrijgt Reynaert pelgrimsattributen voor zijn reis. Uit het vel van Bruun de beer wordt een pelgrimstas gesneden. Isegrim en zijn vrouw moeten elk twee schoenen afstaan. Samen met Belijn de ram en Cuwaert de haas vertrekt Reynaert naar huis. In zijn hol vreet hij samen met vrouw en kinderen Cuwaert op. Diens kop stuurt hij in de pelgrimstas met Belijn terug naar het hof en zo komt Reynaerts bedrog uit.

André Bouwman heeft aangetoond dat Willem branche I uit een verzamelhandschrift van de Roman de Renart gekend heeft en dat hij behalve branche I ook branche VIII gebruikt heeft, vooral voor de compositie van zijn slot. Elementen uit branche VIII die in Van den vos Reynaerde terugkomen, zijn:

-	Renart moet naar Rome om bij de paus te biechten; Reynaert moet naar Rome omdat hij in de ban is;
-	Renart heeft pelgrimsattributen (staf en tas); Reynaert ook (tas en schoenen);
-	Renart en Reynaert hebben beide twee reisgenoten;
-	de eigenaar van Belin heeft besloten om uit zijn vel een paar schoenen te laten maken voor een man die op reis zal gaan naar Rome; Reynaert verwerft van zijn vijanden zowel een stuk vel als twee paar schoenen.

Met name de laatste overeenkomst maakt het zeer waarschijnlijk dat Willem aan branche VIII ontleend heeft.

Er is dus een duidelijk literair verband tussen de hier besproken teksten: de Ysengrimus heeft branche VIII beïnvloed; branche VIII en branche I zijn inspiratiebronnen geweest voor Van den vos Reynaerde.

Er zijn daarom ook overeenkomsten te bespeuren op verhaalniveau. De belangrijkste zijn de rol van schijnheiligheid of hypocrisie en het feit dat Reynaert de gebeurtenissen domineert en stuurt, meestal door zijn taalgebruik.

Bertiliana, de belangrijkste pelgrim uit de Ysengrimus, wil volgens de verteller naar verschillende heiligen en met name naar de kerk van de Sanct Gereo in Keulen (IV, 23-26), maar tegen Reinardus zegt ze dat ze naar Rome wil (IV, 35-36). Met andere woorden: het maakt haar niet uit waarheen ze gaat, als ze maar weg is. Aan het eind van de pelgrimsepisode blijkt bovendien dat haar medepelgrims vertrokken zijn om thuis aan ellende te ontsnappen. Van een vrome motivatie voor de tocht is dus nergens sprake.

In branche VIII moet Renart naar Rome om te biechten, maar hij heeft geen zin om alleen te gaan. Daarom neemt hij de eerste afslag naar links (VIII, 172-174) om goed gezelschap te vinden. Zijn metgezellen gaan - net als in de Ysengrimus - mee uit egoïstische motieven en ze breken hun reis af voor hij goed en wel begonnen is.

[p. 6]

Dat Renart de koning in branche I vals berouw toont, blijkt al heel snel, namelijk wanneer hij Couart gevangen neemt en zijn kruis gebruikt om zijn achterste af te vegen en het de koning toe te werpen.

In Van den vos Reynaerde speelt de geveinsdheid van Reynaert een zeer belangrijke rol. Deze blijkt niet alleen uit de plot maar ook uit allerlei details. Zo rollen Reynaert de tranen over de wangen als hij afscheid neemt van de koning. Hij lijkt dus de scheiding niet te kunnen verdragen, maar de verteller deelt ons mee dat die tranen alleen maar in zijn ogen sprongen omdat het hem speet dat hij niet alle hovelingen dezelfde ellende had kunnen bezorgen als Bruun en Isegrim (2985-2994). Als Reynaert Belijn en Cuwaert probeert mee te krijgen als begeleiders, prijst hij ze om hun soberheid: als ze gras en bladeren krijgen, zijn ze tevreden (3062-3068). Jazeker, want rammen en hazen lusten geen vlees of brood. Gras en bladeren is hun lievelingsvoedsel. Reynaerts lof heeft dus een dubbele bodem.

Dat brengt ons bij het tweede punt. Reynaert is steeds de dominante figuur en hij is dat met name omdat hij zo goed kan praten en alles zo mooi kan voorstellen. Op die manier kan hij het gedrag van anderen manipuleren. Dat zijn lofprijzing Belijn en Cuwaert ertoe brengt met hem mee te gaan, is daar al een voorbeeld van. De manier waarop hij de koning weet te beïnvloeden (zowel in Van den vos Reynaerde als in branche I), is een ander voorbeeld. Voorbeelden uit branche VIII zijn de wijze waarop Renart zijn metgezellen weet te bewegen met hem mee op pelgrimstocht te gaan en met name de wijze waarop hij tegen het eind de situatie redt door de val van Belin en Bernart uit de boom als een bewuste aanval te interpreteren. Het is zijn geveinsde enthousiasme daarover, dat de wolven op de vlucht jaagt.

Deze dominantie van de vos is in de Ysengrimus het opvallendst. Daar gebiedt Reinardus zijn medepelgrims een wolfskop mee te nemen nog voor ze Ysengrimus ontmoet hebben. En het is juist die wolfskop die het hen mogelijk maakt Ysengrimus angst aan te jagen. Reinardus lijkt dus welhaast de voorkennis van de alwetende verteller te delen. Of men zou kunnen zeggen, dat de werkelijkheid zich aan Reinardus' taal lijkt aan te passen. Als Jill Mann gelijk heeft, is dit een van de manieren waarop de auteur van de Ysengrimus zijn publiek laat zien hoezeer Reinardus' retorica (die archetypisch is voor alle taalmisbruik) in staat is de werkelijkheid te manipuleren. Op de unieke aspecten van de verteltechniek en de strekking van de Ysengrimus kan hier echter niet dieper ingegaan worden.

Hoewel de besproken verhalen over een pelgrimstocht van dieren dus overeenkomsten vertonen, verschillen ze feitelijk minstens evenzeer. Dit komt met name omdat in alle gevallen het thema van de pelgrimage slechts een kapstok is. De uitwerking ervan is steeds anders.

De auteur van de Ysengrimus ventileert via zijn verhaal kritiek op allerlei klerikale mistoestanden. Dat is ook in het deel over de pelgrimage zichtbaar. Ysengrimus presenteert zich aan de pelgrims als kluizenaar - een acceptabele vermomming, omdat hij ze in het bos ontmoet - maar geleidelijk breidt het aantal klerikale rangen dat genoemd wordt, zich uit.

De tweede maal dat Ysengrimus een wolfskop krijgt geserveerd, wordt erbij gezegd, dat die hem wel goed zal smaken, want het is het hoofd van een Engelse abt die hoort tot dezelfde orde als de wolf zelf.

In de woorden van de pelgrims tot Ysengrimus komen de uitspraken voor: ‘of je nu kluizenaar bent of abt’ en direct daarop ‘kluizenaar, bisschop of abt’ (IV, 174-178).

[p. 7]

De wijze waarop de wolfskop wordt geserveerd sluit daarop aan. De eerste maal wordt hij gepresenteerd als het hoofd van een ‘oude’, de tweede maal als dat van een abt en de derde maal als dat van een bisschop. Bovendien worden er verbindingen gelegd tussen Ysengrimus en de wolfskop. Ysengrimus is namelijk 100 jaar oud (vgl. ‘oude’) en de ‘bisschopskop’ wordt geserveerd met een wijd opengesperde muil, alsof hij wil verslinden. En dat laatste wil Ysengrimus ook. Hij wordt geïntroduceerd als volgevreten - zijn buik is zo vol dat die een richel in de grond trekt, wanneer Ysengrimus loopt - maar toch heeft de wolf onmiddellijk honger wanneer hij de pelgrims ziet.

Ook in de rest van het verhaal is dat een hoofdthema. De wolf is altijd hongerig. Op een gegeven moment is hij monnik geworden en dan is hij dubbel hongerig. De auteur zegt: als een wolf volgevreten is, heeft hij even genoeg, maar een monnik zegt op zo'n moment: ‘dat was ook niet veel’ (I, 639-644).

Deze klerikale vraatzucht vergroot zich nog meer. De gulzigste monnik is namelijk de monnik-bisschop: die verlaat zijn klooster uit hebzucht. Hij kan namelijk zijn diocees leegzuigen. Als voorbeeld van zo'n monnik-bisschop noemt de tekst Anselmus van Doornik (V, 109-130). En op het eind van de tekst duikt enkele malen een monnik-paus op. Hiermee wordt Eugenius III bedoeld, die cisterciënzer was van origine. Zijn vraatzucht dreigt de hele wereld te verslinden en dit idee wordt verbonden met allerlei apocalyptische motieven.

De pelgrimstocht zet dit alles in gang. Hij illustreert de hebzucht van de wolf die gepresenteerd wordt als vertegenwoordiger of prototype van de mateloze hebzucht van bepaalde soorten geestelijken.

In de Roman de Renart en in Van den vos Reynaerde gaat het niet om een klerikale, maar voornamelijk om een feodale, adellijke wereld. We vinden een hof, een koning en zijn baronnen, vetes, rechtszaken, enzovoort.

In branche I wordt kritiek geformuleerd op die hofwereld. Zo zegt Renart bijvoorbeeld dat hij goed gegeten heeft voor hij naar het hof vertrekt, omdat daar de lager geplaatsten nooit iets krijgen (I, 512-530). Ook de toespeling op Nour-ed-Din (I, 1521) bevat ongetwijfeld kritiek op de tamelijk machteloze kruistochtplanning van de Franse koningen (of de mislukking van de concrete acties van Lodewijk VII).

Toch is die branche voornamelijk een literair spel. Dat blijkt bijvoorbeeld als een slak de vliegende achtervolging van Renart door het hof aanvoert. Ook in branche VIII is dat spelkarakter duidelijk aanwezig. Die branche lijkt een poging te zijn om zoveel mogelijk schijnheiligheid in één verhaal te proppen. En alle branches zijn verweven in een groot web, een web dat toont hoe steeds opnieuw de maatschappij de confrontatie aangaat met de slimmerd, Renart. Dat levert altijd problemen op. De maatschappij maakt ook vaak fouten, maar het eind is steeds dat de slimmerd ervandoor moet gaan. De maatschappij wint, zij het tijdelijk, want het publiek weet dat Renart het weldra opnieuw zal proberen.

Van den vos Reynaerde is anders. In dat verhaal is amusement genoeg aanwezig, maar de ondertoon is grimmig en het eind is bitter. Dit is zeer goed te demonstreren aan de behandeling van het pelgrimsthema.

In branche I vergeeft de koning Renart uit medelijden en hij stuurt Renart naar het Heilig Land om hem kwijt te zijn. Hij hoeft hem dan niet te doden, terwijl hij toch de problemen in zijn rijk oplost. Als Renart zich leugenachtig betoont, gaat het hof als geheel achter hem aan. De maatschappelijke orde blijft overeind.

In Van den vos Reynaerde zegt Reynaert dat hij een schat bezit. Die schat was

[p. 8]

eigendom van zijn vader, die hem wou gebruiken om samen met Grimbeert, Bruun en Isegrim een staatsgreep te plegen en Nobel te vervangen door Bruun. Reynaert verijdelde dat plan door de schat te stelen. De koning wil die schat en vergeeft Reynaert al zijn misdaden in ruil daarvoor. Hij doet dat dus uit hebzucht. Hij doet dat bovendien op eigen houtje, terwijl hij daarvoor steeds overleg heeft gevoerd met zijn baronnen over de juiste handelwijze.

Als de koning wil dat Reynaert meegaat naar de plaats waar de schat zou liggen, komt de laatste met een nieuwe leugen. Hij is in de ban en daarom moet hij naar Rome om de paus te smeken hem daarvan te ontslaan. Het zou de koning niet passen thans met hem om te gaan. De koning beaamt dat.

Dan stelt hij zijn hof op de hoogte van zijn besluit om Reynaert te vergeven. Hij zegt daarbij niets over de ‘deal’ die hij met Reynaert gesloten heeft. Evenmin noemt hij de ban waarin Reynaert zou zijn. Integendeel. Hij stelt Reynaerts reis naar Rome voor als een pelgrimstocht. Hij siert de hele zaak dus op. Hebzucht en eigenmachtig handelen worden nu gekoppeld aan leugenachtigheid.

Bruun en Isegrim komen protesteren, maar worden vanwege de leugens van Reynaert gevangen genomen. Met een klein beetje extra inspanning weet Reynaert ze bovendien te laten mishandelen. De koning begaat hier een evidente fout tegenover zijn hoogste baronnen.

Als de kop van Cuwaert tevoorschijn komt en de valsheid van Reynaert blijkt, beseft de koning zijn misstap en op advies van Firapeel probeert hij een verzoening tot stand te brengen. Hij doet dat door Belijn, de brenger van de onheilsboodschap, als zoenoffer aan te bieden. Hij kan dat doen, omdat deze zich medeplichtig heeft verklaard, maar het is zonneklaar dat die uitspraak onjuist moet zijn. De schijn wordt dus voor waar aangenomen, omdat op die manier een pijnlijke situatie rechtgezet kan worden.

Het publiek van de tekst blijft daardoor achter met het idee, dat aan het hof niemand meer veilig is. De koning kan zich tegen iedereen keren als hem dat om een of andere reden goed uitkomt en daarmee is de wet van eten of gegeten worden doorgedrongen in de kern van de samenleving. In dat opzicht is het eind van Van den vos Reynaerde principieel anders dan dat van branche I.

De drie teksten die het meest aan de orde zijn geweest, Ysengrimus, branche I en Van den vos Reynaerde, komen uit dezelfde regio; de eerste en de laatste uit (de omgeving van) Gent, de middelste uit Noord-Frankrijk of mogelijk het zuidelijk deel van Vlaanderen. In tijd liggen ze hooguit een eeuw uit elkaar. Tenslotte gebruiken ze dezelfde verhaalmotieven.

Toch laat al de analyse van slechts één motief zien, dat deze teksten onderling zeer sterk verschillen, met name in hun strekking. De verklaring daarvan moet ongetwijfeld liggen in verschillen in de context en het milieu waarbinnen deze teksten gefunctioneerd hebben. Daarover is weinig met zekerheid bekend. Dat de Ysengrimus aan of de Sint-Baafsabdij of de Pietersabdij te Gent gerelateerd moet worden, lijkt tamelijk zeker. Maar de milieus van branche I en Van den vos Reynaerde blijven in nevelen gehuld. Het ligt voor de hand om voor beide een adellijk milieu te veronderstellen, maar of de teksten dan voor de adel zelf of wellicht voor de clerici in dienst van het hof functioneerden, kan niet worden uitgemaakt. Evenmin kan worden bepaald of de verschillen tussen branche I en Van den vos Reynaerde moeten worden verklaard uit een ontstaanssituatie in verschillende lagen van de adel of in eenzelfde adellijk milieu dat echter door chronologische ont-

[p. 9]

wikkelingen van karakter is veranderd. En tenslotte moet eveneens rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat de aangewezen verschillen voor een deel toe te schrijven zijn aan verschillen in temperament en talent tussen de diverse auteurs.

Ik wil hier zelfs geen poging doen die onduidelijkheden weg te nemen. Daarvoor is de problematiek te complex. Ze is slechts aangesneden om er naar goed middeleeuws gebruik een moraal uit te kunnen afleiden: nu de euro is ingevoerd, een Europa zonder grenzen weer een stapje dichterbij is gekomen en reizen in de werkelijkheid dus weer iets gemakkelijker is geworden, is het goed om er af en toe bij stil te staan dat zich lichamelijk verplaatsen niet de enige zinvolle bezigheid van een mens is. Ook in het Europese culturele en literaire verleden is nog heel wat te reizen én te ontdekken.

Verantwoording

Een deel van de hier gepubliceerde tekst is eerder verschenen als deel van mijn artikel Reynaert de Vos als pelgrim, in: A.M. Koldeweij en A. Willemsen (red.), Heilig en Profaan. Laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief, Amsterdam, 1995, p. 44-52.

Zie voor een algemene introductie tot de West-Europese dierenepiek en voor referenties naar studies rond en edities van alle belangrijke teksten de lemma's Reynaert en Ysengrimus in: W.P. Gerritsen & A.G. van Melle (red.), Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst, Nijmegen, 1993.

Dit opstel is geïnspireerd op: Ysengrimus, Text with Translation, Commentary and Introduction by J. Mann, (Mittellateinische Studien und Texte, 12), Leiden, Brill, 1987. Zie met name p. 10-20. A. Bouwman, ‘Van den vos Reynaerde’ and branch I of the ‘Roman de Renart’. Tradition and Originality in a Middle Dutch Beast Epic, in: Neophilologus, 76 (1992), p. 482-501. A. Bouwman, ‘Van den vos Reynaerde’ and Branch VIII of the ‘Roman de Renart’, in: Reinardus, 5 (1992), p. 35-45.