Tiecelijn. Jaargang 10

[p. 105]

De toponymie bij de Latijnse Reynaertvertaler¹

Reeds in de dertiende eeuw is de populariteit van het Reynaertverhaal zo groot dat het in het Latijn vertaald wordt als de Reynardus vulpes (hs. L), ons nu alleen nog in druk overgeleverd. De Latijnse vertaling is van de hand van een zekere Balduinus Iuvenis². Uit de proloog maken we op dat de auteur het werk opdraagt aan Jan uit het huis van de Dampierres, proost van Sint-Donaas in Brugge (sinds 1267) en later ook van Sint-Pieter te Rijsel (sinds 1272). De tekst kwam wellicht voor een zeer select gezelschap tot stand. Werd het gebruikt in de Latijnse opleiding van klerken in een kapittelschool³? Of was het slechts voor Jan en enkele van zijn bekenden? De Reynardus vulpes ontstond waarschijnlijk in West-Vlaanderen. Wellicht was de auteur een monnik van de cisterciënzerabdij Ter Doest te Lissewege.

Bij de interpretatie van de toponiemen mogen we niet uit het oog verliezen dat we hier te maken hebben met een laat-vijftiende-eeuwse druk. De tekst gaat evenwel direct terug op de (enige? - misschien wel de autograaf⁴) dertiende-eeuwse tekst. Dit gebeurde dan wel door ‘een kracht die verregaand onwetend moet zijn geweest omtrent de tekst waar hij mee bezig was’⁵. Wij kunnen met betrekking tot de toponymie toch vermoeden dat de lettersnijder zo nauwkeurig mogelijk overnam wat er stond, zonder iets fundamenteel aan het voorbeeld te veranderen.

Anders dan de Reynaertkopiisten, grijpt de Reynaertvertaler wel in het Reynaertlandschap in en ook in de Reynaerttoponymie. Bij de niet-toponymische ruimte-elementen zijn de grootste veranderingen het aanpassen van een aantal passages aan de eisen van de Latijnse traditie, zo onder andere de locus amoenus, de locus terribilis

1 In Tiecelijn, 1997, 2, kondigden wij een onderzoek aan naar de banden tussen de Reynaert en de cisterciënzercultuur. Een van de argumenten die pleiten voor een dichte band tussen beide, is het toponiem ‘Wancellis’ in de Vulpes. Over de toponymie van hs. L schreven wij een tekst in het derde, niet gepubliceerde deel van onze dissertatie. De tekst werd in functie van deze bijdrage aangepast.

2 Zie hiervoor o.a.M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert. Verkenningen rond de Reynaertreceptie in de Reynardus Vulpes van Balduinus, nomine luvenis. Heeswijk-Dinther, 1985; zie o.a. p. 19 e.v. Recent verscheen in Tiecelijn een interessante bijdrage van A. BERTELOOT, Een nieuw spoor van Boudewijn de Jonge?, jaargang 1997, p. 48-51.

3 Gesuggereerd door W.Gs HELLINGA, De betekenis van de incunabelkunde voor de neerlandistiek, in: Dietse Studies. Assen, 1965, p. 52-76, m.n. p. 62.

4 R.B.C. HUYGENS, Reynardus vulpes. De Latijnse Reinaert-vertaling van Balduinus luvenis. Zwolle, Tjeenk Willink, 1968, p. 26. De receptiesituatie van deze tekst is nog niet grondig onderzocht. Het lijkt in elk geval vreemd dat er slechts één of twee kopies zouden gecirculeerd hebben.

5 R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 12.

[p. 106]

en de dorperscènes⁶. We bekijken nu alleen de Vulpes-toponymie. Algemeen kunnen we stellen dat de Vulpesauteur veeleer toponiemen weglaat dan toevoegt. Wanneer we de toponiemen ‘Brugis’ (L 5), ‘Constantinopolitanus’ (L 9), ‘Flandrensis’ (L 7 en L 10), ‘Hannonie’ (Henegouwen, L 10) uit de proloog en ‘Insula’ (Rijsel, in L 1849), die eigenlijk buiten het vertaalde verhaal vallen maar in verband te brengen zijn met de opdracht aan Jan van Dampierre, buiten beschouwing laten, dan voegt de auteur alleen toponiemen toe op plaatsen waar de Reynaertdichter reeds een opsomming gaf. Dit gebeurt op vier plaatsen, die alle in verband staan met de beschrijving van de samenzwering en het vinden van de schat. Twee hebben te maken met Reynaerts poging om de wreedheid van de samenzwering te beschrijven. Reynaert doet dit in Van den vos Reynaerde door te verwijzen naar het recruteringsgebied van zijn vader ‘Tusschen dier Elve entier Zomme’ (A 2442), naar de verschrikkelijke Saksische burchten en naar de wrede soldaten, ‘vosse metten dassen/Van Doringhen ende van Sassen’ (A 2465-2466). De Vulpesvertaler herschikt de passage (hij noemt eerst de inwoners en pas dan de rivieren), maar hij respecteert de inhoud. Hij verdiept de isotopie van het wrede door een uitbreiding - de klassieke accumulatio - met een aantal toponiemen. Reynaerts vader roept de Saksen (‘Saxonibus’) op, maar in plaats van de Thüringers, wendt hij zich tot de ‘Westfalos’ (L 1167) en de ‘Bohemos’ (L 1167). Ook de grenzen van het gebied worden verschoven: in het noorden blijft de Elbe (‘Albia’ in L 1168), maar in het zuiden ruimt de Somme de plaats van de meer zuidelijk gelegen Seine (‘Secana’ in L 1169). Wanneer de koning even later twijfelt of Kriekeputte wel een reëel toponiem is en de kroningssteden Parijs en Aken noemt, antwoordt Reynaert in gelijke munt door de spottende combinatie van een ruimte - (Keulen) en een tijdsaanduiding (mei). Zo heeft ook de Vulpes-dichter het begrepen, want hij voegt nog een tweede parallelle zegswijze toe: ‘et quantum Pasca distat ab Ytalia’ (L 1290). Een verdubbeling ten opzichte van Van den vos Reynaerde (‘Waendi dat ic hu die Leye/Wille wijsen in die flume Jordane’, A 2640-2641) volgt ook in Reynaerts volgende opmerking: ‘ne credas Ararim tibi quod iam nomino Tigrim,/seu sit pro Scalda Secana dicta tibi (L 1291-1292); (‘geloof niet dat ik u de Saône nu Tigris noem,/of dat u in plaats van de Schelde, de Seine genoemd is’ (vertaling R.B.C. Huygens, p. 131).

De Vulpesauteur verkrijgt hier een dubbel effect. Enerzijds vergroot hij Reynaerts retoriek, anderzijds geeft hij deze passage door de verbinding van de Saône en de Tigris een Vergiliaans trekje en schakelt hij zich in de klassieke traditie in⁷.

6 Zie ook M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 45-55.

7 Vgl. Vergilius' eerste Eologa, 62-63. Zie M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 102.

[p. 107]

Alle toegevoegde toponiemen worden in de mond van de vos gelegd. Hierdoor komt Reynaerts ‘scone tale’ nog beter uit de verf. Dit effect wordt nog versterkt door het weglaten van de hyperbolische toponiemen die Reynaerts tegenstanders in VdvR gebruiken (Gent door Isegrim, Portugal door Bruun en Montpellier door Tibeert). De constructie van Bruun, ‘Tusschen hier ende Portegale’, vervangt de Vulpes-auteur door ‘que procul aut prope sunt’ (‘die veraf of dichtbij is’, L 254). Deze vertaling is meteen een dertiende-eeuwse interpretatie van de ‘Tussen x en y’-constructie.

Het resultaat van deze ingrepen is dat de vos in de Reynardus vulpes bijna als enig dier alle toponiemen gebruikt en manipuleert. Grimbeert heeft het niet meer over ‘Malcroys’ en Cantecleer niet over ‘Ter Ellemare’. Ook de verteller neemt in het eigenlijke verhaal geen enkel toponiem meer in de mond. Zo verdwijnt ‘Babilonien’ uit de proloog, het kleine Absdale in de dorperscène, maar ook de hyperbolisch gebruikte plaatsnamen ‘Portaengen’ en ‘Polane’ (in A 301) en ‘Pollanen’ en ‘Scouden’ (in A 3018) in de eigenlijke tekst. Het enige toponiem dat de vertelinstantie zelf vermeldt, is het ‘Malepertusum’ van de vos zelf. Reynaert heeft dus een monopolie over het toponiemengebruik. De toponiemen functioneren op dezelfde manier als in de Reynaert I: ze staan ten dienste van Reynaerts ‘scone tale’. De ‘Latijnse’ vos bedient zich van dezelfde toponiemen als de ‘Middelnederlandse’ vos om de geloofwaardigheid van zijn pleidooi te versterken: ‘Almaria’ (Elmare), ‘Viromandia’ en ‘Amplosis’ (Vermandois en het kleine dorp in deze streek), ‘Wasia’, ‘Ista’, ‘Hulsterlo’ en ‘Krykenput’. De vertaler respecteert de authentieke Reynaerttoponymie grotendeels.

Slechts in één geval wijkt de Vulpes-toponymie af van de oorspronkelijke Reynaerttoponymie, namelijk de plaats waar de vos en de wolf mekaar ooit 's winters ontmoetten. In Van den vos Reynaerde komen ze samen te Belsele (hs. F), in de Reynardus vulpes te ‘Wancellae’ (L 999)⁸. Isidoor Teirlinck slaagde er niet in dit toponiem thuis te brengen⁹. E. Cramer-Peeters en J.W. Muller slaagden hier wel in, ook al verwierp Muller deze stelling. Zij brachten ‘Wancellae’ in verband met Vaucelles in Noord-Frankrijk, evenwel zonder bewijsvoering¹⁰.

8 R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 111, vertaalt noch bespreekt de term. Dit is jammer omdat duidelijk blijkt dat de auteur een andere vorm dan een Latijnse vertaling van ‘[Be(l)sele]’ voor ogen had. Door de vorm uit RI over te nemen, doet hij de Vulpes eigenlijk onrecht aan.

9 Hij dacht aan Wanzele tussen Aalst en Wetteren in Oost-Vlaanderen. Dit Wanzele verbond hij dan weer, zoals zo typisch voor Teirlinck, met de geboorteplaats of woonplaats van de auteur van de Vulpes. Zie: I. TEIRLINCK, De toponymie, p. 258-259.

10 E. CRAMER-PEETERS, ‘Hi hellede mi onder eenen boem’, in: WT, 31 (1972), kol. 49-52. Deze mening wordt gedeeld, maar niet precies weergegeven door M.C.J.M. JONKERS in zijn proefschrift Reynardus en Reynaert, p. 328 noot 4. Jonkers, wellicht misleid door een notitie van Luykx, situeert Vaucelles in de provincie Namen en niet in Noord-Frankrijk. Misleid door de vertaling van Huygens neemt Jonkers ‘Wancellis’ in zijn proefschrift ten onrechte op tussen toponiemen die op dezelfde plaats in het verhaal door hetzelfde toponiem worden weergegeven.

[p. 108]

Met ‘Wancellae’ wordt de Noord-Franse cisterciënzerabdij van Vaucelles bedoeld. De abdij lag te Crèvecoeur-sur-l'Escaut aan de benedenloop van de Schelde, dertien kilometer ten zuiden van Cambrai. Deze abdij werd in 1132 gesticht door Sint-Bernardus. Rond het midden van de dertiende eeuw was ze één der meest welvarende en één der meest bevolkte cisterciënzerabdijen met ruim 140 monniken en 300 conversen. Vanaf 1237 werd de abdij in Vlaanderen erg bedrijvig nadat ze te Zaamslag in Zeeland een schenking ontving van elf hectare landbouwgrond van Zeger van Gent. Zeger, de broer van burggraaf Hugo II van Gent¹¹, wilde met deze schenking zijn zielenheil verzekeren. Hoewel deze eerste schenking veeleer toevallig was, voerde de abdij vanaf 1255 een bewuste grondpolitiek in Vlaanderen op ruime afstand van de moederabdij. In 1255 kocht de abdij gronden en gebouwen te Knokke en te Westkapelle en in 1266 schonk gravin Margareta de abdij moergrond te Aardenburg, Lapscheure en Moerkerke. Tegen die tijd bezat men ook huizen te Damme. Rond 1277 bereikte de abdij in Vlaanderen haar grootste welvaart en bezat ze er circa 200 hectare grond¹².

De identificatie tussen ‘Wancellis’ en Vaucelles is niet ver gezocht. Het toponiem ‘Wancellae’ plaatst de Reynardus vulpes opnieuw in het cisterciënzermilieu. (want: de Vulpes was opgedragen aan Jan van Dampierre en Balduinus is in het cisterciënzermilieu gezocht. De cisterciënzers onderhielden goede banden met de Dampierres¹³.) De vermelding van Vaucelles, zij het in een negatieve context, is een bijkomend bewijs voor deze stelling. Dat een cisterciënzer een cisterciënzerabdij in een negatief daglicht zou stellen, is best voorstelbaar. Het argument dat een negatieve uitlating betreffende een abdij automatisch uitsluit dat de auteur van het werk niet tot dezelfde orde zou kunnen behoren, is in de Reynaertkritiek ten onrechte meermaals toegepast op Elma-

11 S. LEBECQ, Les Cisterciens de Vaucelles en Flandre maritime au XIIIe siècle, in: Revue du Nord, 54 (1972), p. 371-384. Zie verder en vooral M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge, p. 37, 42, 58, 60, 74, 81, 93, 144 en 158. Wij ontlenen bovenstaande gegevens vooral aan de studie van Gottschalk. Er waren talloze contacten tussen Vaucelles en Vlaanderen. De abdij van Vaucelles komt reeds in verband met Vlaanderen voor in een oorkonde van 1210 van Philips van Namen, de regent van Vlaanderen, betreffende een grondschenking nabij Hontenisse en Ossenisse, waar ook de abdij van Ten Duinen gronden had tussen 1195 en 1202. Blijkbaar trok de abdij zich nadien voor een tijd terug in Vlaanderen. Het is trouwens niet uitzonderlijk dat zuidelijk gelegen abdijen in het noorden van Vlaanderen actief waren. Zo waren ook de abdijen van Cambron, Flines en Marquette er werkzaam. Het ging vooral om cisterciënzers die dankzij hun goede contacten met de Vlaamse graven veel Vlaamse gronden hebben ontsloten.

12 S. LEBECQ, Les Cisterciens de Vaucelles, p. 375.

13 Zie R. VAN DAELE, Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde. Gent, 1994.

[p. 109]

re. Toch zou de stelling dat precies een insider de juiste verhoudingen kon taxeren, verdedigbaar kunnen zijn. De ‘mogelijke wereld Vaucelles’¹⁴ kan op heel wat situaties toepassing hebben. Het is bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat op bepaalde momenten de spanningen tussen de diverse cisterciënzerabdijen erg groot waren (bijvoorbeeld in verband met de afpaling en het eigendom van aan elkaar grenzende stukken land). Zo is er een conflict uit 1256 bekend tussen de abdij van Ten Duinen en Vaucelles met betrekking tot een stuk land te Ossenisse-Hontenisse, dat Vaucelles enkele tientallen jaren na de verkoop ervan terug opeiste samen met een grote schadevergoeding. Het geschil werd bijgelegd toen Vaucelles zijn rechten op het stuk land liet vallen¹⁵. Verdere elementen die een band vormen tussen Vlaanderen en Vaucelles zijn de vele grondschenkingen en grondverkopen van en door Vaucelles in Vlaanderen, de Vlamingen die te Vaucelles intraden of de monniken van Vaucelles die in Vlaanderen kwamen werken, of er in Vlaamse kloosters intraden¹⁶. Het is ook niet onmogelijk dat bepaalde stukken land in Vlaanderen, die eigendom waren van de Franse abdij, met de naam van de moederabdij werden aangeduid.

Deze uitweiding is niet bedoeld om de juiste reden van de vermelding van ‘Wancellae’ in de Vulpes precies te achterhalen. Ze toont alleen aan dat deze vermelding niet zo vreemd overkomt als op het eerste gezicht lijkt. J.W. Muller had ongelijk om de plaats te verwerpen omdat het volgens hem een te verafgelegen oord betrof.

Door de vermelding van ‘Wancellae’ wordt het toponiemenkader van de tekst nog meer in de kloosterlijke sfeer getrokken. Dit Vaucelles is de enige plaats (buiten de proloog en de epiloog) waar de vertaler de verhaaltoponymie actualiseert. In alle andere omstandigheden schrapt de vertaler toponiemen of behoudt hij de vorm uit het oorspronkelijk Oost-Vlaams gekleurde dichtwerk. De vertaling wordt nauwelijks verrijkt met veel nieuwe ‘couleur locale’. Wat het toponymisch verhaalkader betreft, heeft de vertaler groot respect voor de brontekst.

Rik VAN DAELE

14 Dit is het geheel van associaties over deze plek, zie hiervoor R. VAN DAELE, Matière renardienne et toponymie, in: Reinardus, 7 (1994), p. 195-207, m.n. p. 200.

15 M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge in de Middeleeuwen. Een historisch-geografisch onderzoek betreffende Oost Zeeuwsch-Vlaanderen c.a. Assen, 1984, p. 144. Een ander geval waarin Vaucelles, nu als scheidsrechter was betrokken, was een twist tussen de Sint-Pietersabdij en een aantal lokale parochies in de Vier Ambachten betreffende een tiendkwestie. Een monnik van Vaucelles werd er, samen met een dominicanerprior uit Rijsel, door Margareta van Vlaanderen aangesteld als scheidsrechter. Zie: M.K.E. GOTTSCHALK, p. 157-158.

16 Een onderzoek van het fonds ‘Vaucelles’ in de ‘Archives départementales du Nord’ te Lille brengt ongetwijfeld nieuw en interessant materiaal aan het licht. Voor een verdere bibliografie betreffende Vaucelles verwijzen wij naar het artikel van Lebecq (noot 11).