Tiecelijn. Jaargang 10

[p. 110]

Reynaert in prent en ex-libris

Na een reeks besprekingen van ex-libris die de prijzen konden wegkapen in de ex-libriswedstrijd en enkele ex-libris die geselecteerd werden voor opname in de catalogus, komt er nu een reeks beschouwingen over niet-geselecteerde ex-libris.

Tijdens de jurering werden de prenten ieder afzonderlijk beoordeeld en niet per kunstenaar. Zo kon een artiest die met verschillende ex-libris had deelgenomen, figureren in beide pakketten: geselecteerde en niet-geselecteerde. Dat overkwam Joeri Protsan uit de Oekraïne. Naast de twee mooie houtgravures die werden opgenomen in de catalogus op pagina 49, had hij ook nog een derde ex-libris ingestuurd: Reynaert als koorddanser.

Als we dit laatste ex-libris leggen naast het ex-libris van Oleg Dergatsjov, afgedrukt op de omslag van Tijl Uilenspiegel in de ex-libriskunst (p. 111), zien we niettegenstaande de belangrijke stijlverschillen, een behoorlijke overeenkomst in het totaalbeeld van deze prenten. Vernoemd boek is de begeleidende catalogus van de ex-libriswedstrijd over het thema Tijl Uilenspiegel, ingericht door de stad Damme met medewerking van Uilenspiegels Kring (1997).

In navolging van de ex-libriswedstrijd over Reynaert, georganiseerd door Tiecelijn-Reynaert, nam het bestuur van Uilenspiegels Kring het gelukkige initiatief eveneens een dergelijke wedstrijd uit te schrijven. Waarschijnlijk door de grote administratieve impact is de wedstrijd uiteindelijk onder impuls van cultuurschepen Joachim Coens door de stad Damme overgenomen. De wedstrijd kende een groot succes: er waren meer dan 600 inzendingen waaronder een honderdtal van zeer grote kwaliteit. Een selectie uit deze inzendingen is op een zeer verzorgde wijze tentoongesteld in het literair museum van Damme, Huyze De Grote Sterre, tot eind oktober. De begeleidende catalogus onder redactie van Luc van den Briele, Guy Seghers en Patricia Visscher is geslaagd. Met genoegen lezen we het voorwoord van schepen Joachim Coens, hij ziet voor het Dams erfgoed een toegevoegde waarde in het actief bezigzijn met taal en het zich internationaal profileren via de letterkunde. Hij wil dit idee verankeren aan Jacob van Maerlant en Tijl Uilenspiegel. Het zijn geen woorden in de wind, want de belangrijke Maerlanttentoonstelling en nu de ex-libriswedstrijd over Uilenspiegel zijn een realiteit. Het bestuur van de stad Damme heeft belangrijke financiële inspanningen gedaan voor deze wedstrijd; het verstrekte een aantrekkelijke eerste prijs, nam de uitgave van de catalogus voor zijn rekening en zorgde voor een uiterst verzorgde tentoonstelling van de geselecteerde ex-libris in het prachtige kader van Huyze De Grote Sterre.

[p. 111]

[p. 112]

Als verdere inleiding in de catalogus geven Patricia Visscher en voorzitter Guy Segers van Uilenspiegels Kring, in kort bestek een blik op Uilenspiegel: van het Duitse Dil Ulenspeghel door Herman Bote over de volksboeken tot het echte literaire meesterwerk van Charles de Coster, La Légende d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au Pays de Flandres et ailleurs uit 1867. Het illustratieve deel met de 128 ex-libris waarvan achttien in kleur, wordt voorafgegaan door een helder artikel door Luc van den Briele. Hij geeft een korte geschiedenis van het ex-libris en wijst terecht op het belang van dergelijke wedstrijden. Hij ziet de catalogus ook iets breder: door in het illustratieve deel ook dertien oude ex-libris op te nemen en de prenten thematisch te ordenen komt hij tot een algemener beeld dan louter de huidige wedstrijd, wat de titel ook aangeeft. Een goede invalshoek is het afzonderlijk bespreken van de ex-libris met daarin een efficiënte verwijzing naar de plaats in de catalogus van de besproken prent. Het is een mooie catalogus, en door de registers achterin is hij ook bruikbaar als naslagwerk. De catalogus is te bekomen bij de Toeristische Dienst van Damme, Jacob van Maerlantstraat 3 te B-8340 Damme (tel. [phone]) en kost 490 frank.

Het is niet verwonderlijk Reynaert en Uilenspiegel samen te zien figureren. Daar waar Uilenspiegel en Reynaert in hun oorsprong weinig gemeen hebben, zijn er in de receptie en naleving veel meer parallellen te vinden. Belangrijk in de Reynaert is het misbruik van de taal, dit vinden we ook bij Uilenspiegel.

Maar hier krijgen we ook een eerste grote nuance: de Reynaert is een meesterwerk, de Uilenspiegel is toch meer een grollen- en grappenboek. Het taalmisbruik in de Reynaert is subtiel en meesterlijk in de structuur verwerkt, bij Uilenspiegel is het louter het letterlijk nemen van de taal, met hilarische scènes tot gevolg, maar eerder boers dan subtiel. Het is slechts bij Charles de Coster dat Uilenspiegel de wereldliteratuur binnenstapt, en wel langs de grote poort. Meermaals hoort men dat reeds de eerste zin van een boek de kwaliteit bepaalt, oordeel zelf: Herman Bote: ‘Bei dem Wald, Elm genannt, Im Dorf Kneitlingen im Sachsenland, wurde Eulenspieghel geboren.’ Charles de Coster: ‘A Damme, en Flandre, quand Mai ouvrait les fleurs aux aubépines, naquit Ulenspiegel, fils de Claes’. Deze poëtische aankondiging met de prachtige natuurevocatie van de bloeiende meidoorn, doet even denken aan de ‘sinxendaghe/Dat beede bosch ende haghe/Met groenen loveren waren bevaen’.

Het is vooral de Vlaamse Beweging die Tijl en Reynaert samenbracht en tot Vlaamse volkshelden maakte, voorbijgaand aan het feit dat Reynaert vals en onmeedogend louter het eigenbelang verdedigt en Uilenspiegel, vooral bij De Coster, een Robin Hood is, een nobele verdediger van het onderdrukte volk.

Het is niet alleen de Vlaamse Beweging die deze twee helden samenziet, maar ook Joeri Protsan. Op zijn mooie houtgravure-ex-libris (p. 113) zien we Reynaert als

[p. 113]

[p. 114]

koorddanser. Slechts in de allerlaatste schifting viel deze duidelijke referentie aan Tijl in een Reynaertwedstrijd terug naar het pakket van de niet-geselecteerden. Al moet de prent kwalitatief niet onderdoen voor zijn twee geselecteerde ex-libris en is het op die manier samenbrengen van

Reynaert en Uilenspiegel toch een vondst. De prent is dynamisch en vol beweging, met een mooie tekstverwerking en een handige verwijzing naar zijn inspiratiebron R(eineke) F(uchs). De verweving van de thema's is zeer geslaagd.

In de Van Hoochstraten-uitgave van de Ulenspieghel is de vierde historie: ‘Hoe Ulenspieghel int water viel vander coorden’. Op een keer danste Ulenspieghel op een koord over het water. Kwajongens sneden het koord door en bezorgden Tijl een nat pak. Zijn zoveelste doop. Maar zijn wraak was zoet. Hij liet de kinderen met hun ouders 's anderendaags terugkomen, danste weer op de koord en vroeg van ieder kind de rechterschoen. In ruil zouden ze iets speciaals te zien krijgen. Als ze na de vertoning hun schoenen terugvroegen wierp hij ze op een hoop en lokte zo een massale vechtpartij uit. Het is maar een stap naar de woedende ‘dorpers’ uit de Reynaert, die Protsan zo levendig afbeeldt. Met Tijl in zijn achterhoofd kan hij de dorpers op Reynaert afsturen en niet op de onschuldige Bruun.

Twee mooie gravures, voor een deel gelijklopend en toch ook zo stilistisch verschillend. Dit maakt de rijkdom uit van de grafiek.

Willy FELIERS