Tiecelijn. Jaargang 10

[p. 48]

Een nieuw spoor van Boudewijn de Jonge?

‘Wie zoekt die vindt’ zegt het spreekwoord en ik wil niet betwijfelen dat daar een flinke portie waarheid in zit. Maar uit ervaring weet iedereen dat het niet minder waar is, dat wanneer je bijvoorbeeld de reservesleutels van de auto aan het zoeken bent, je toevallig de oorbel tegenkomt, die je vrouw enkele weken tevoren verloren had en waar je in de verste verte niet meer aan gedacht had. Het is eigenlijk vreemd dat we daar niet ook een spreekwoord voor hebben. ‘Wie A zoekt zal B vinden’, lijkt me niet misstaan.

Enkele weken geleden las ik een artikel van C.G.N. de Vooys uit de jaren dertig, waarin deze onder veel andere dingen beweert dat het woord ‘pape’ zuidelijk Middelnederlands zou zijn en het synoniem ‘priester’ noordelijk. Nieuwsgierig geworden greep ik naar het onvolprezen Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300 van M. Gysseling, waarin (bijna) alles te vinden is wat vóór 1301 in het Middelnederlands is geschreven en tot op de dag van vandaag bewaard is gebleven. Daar moeten dus ook alle ‘papen’ en ‘priesters’ in staan die zich in de dertiende eeuw in een of ander Nederlandstalig document hebben laten vereeuwigen. Zo liep ik dan maar de hele lijst geestelijken af die het Corpus-Gysseling rijk is en dat zijn er - wanneer we alleen de ‘papen’ en de ‘priesters’ tellen - toch meer dan 400. Het kon dan ook niet uitblijven dat ik op een bepaald ogenblik in document nr. 1797 geconfronteerd werd met ‘meester jan quistwater prochie pape te Jabbeke’. Groot was echter mijn verrassing toen ik vrijwel tegelijk in de aanhef van dezelfde oorkonde ook ‘broeder boidin die jonge monec van der does’ zag staan. Bevond ik mij hier oog in oog met de man die Van den vos Reynaerde in het Latijn heeft vertaald en die zichzelf ook ‘Balduinus Iuvenis’ noemt?

In 1968 heeft R.B.C. Huygens Reynardus vulpes, de Latijnse vertaling van de Reynaert, uitgegeven en in de inleiding een aantal vragen omtrent de auteur van de tekst behandeld. Gebaseerd op de opdracht van het verhaal aan Jan van Vlaanderen, proost te Brugge en Rijsel, neemt Huygens aan dat de tekst tussen juli 1272 en oktober 1279 moet zijn geschreven. Die datering heeft alles te maken met de carrière van deze Jan van Vlaanderen, ‘het vierde kind uit het huwelijk van Guido van Dampiere, graaf van Vlaanderen, met Mathilde van Béthune’. In 1267 werd hij proost van Sint-Donaas te Brugge en op 11 juli 1272 bovendien ook proost van Sint-Pieter te Rijsel. In oktober 1279 werd Jan van Vlaanderen dan bisschop van Metz en drie jaar later bisschop van Luik. Wanneer hij nu in de pro- en de epiloog van Reynardus Vulpes als proost van Brugge en Rijsel wordt aangesproken, dan ligt het voor de hand aan te nemen dat dit werk ouder moet zijn dan de benoeming in Metz en tegelijkertijd niet

[p. 49]

ontstaan kan zijn voordat Jan de proosdij te Brugge en te Rijsel bezat. Daar valt dus weinig aan te tornen.

Nu heeft Napoléon de Pauw al in 1876 gewezen op een Latijns document in het Bisschoppelijk Seminarie te Brugge, waarin een ‘Balduinus dictus iuvenis’ genoemd wordt. Het betreft een oorkonde van 26 april 1298, het ‘testament van zekere Magister Willelmus, dictus Coley’, waarin drie personen, waaronder onze Boudewijn de Jonge die als monnik van Ter Doest wordt bestempeld, door de erflater tot executeurs-testamentair worden aangewezen. Boudewijn moest van de abt van zijn klooster blijkbaar ook een speciale toelating krijgen om in deze aangelegenheid actief te mogen worden.

Document nr. 1797 uit het Corpus-Gysseling dateert van 10 oktober 1299 en sluit perfect aan bij dat van april 1298. Anderhalf jaar na het benoemen van de drie executeurs-testamentair is hier weer sprake van de nalatenschap van ‘meester Willem Colei’, die ondertussen overleden blijkt te zijn en van wie we nu te weten komen dat hij pastoor te Jabbeke was geweest. In de tussentijd schijnt er een twist ontstaan te zijn tussen de abdij van Sint-Andries aan de ene kant en de erfgenamen van Willem Colei aan de andere. Die erfgenamen weigerden blijkbaar een stuk land te Zuienkerke af te staan dat Willem Colei aan de abdij had vermaakt. In dit kader is een groep van vier scheidsrechters benoemd die een uitspraak moeten doen over het geschil. Boudewijn de Jonge, weer uitdrukkelijk monnik van Ter Doest genoemd, is één en zelfs de eerste van hen. Het oordeel luidt uiteindelijk dat de abt van Sint-Andries recht heeft op het genoemde land en de pacht die ervoor betaald wordt, maar dat de erfgenamen van Willem Colei het recht behouden om nog vóór afloop van één jaar een ander gelijkwaardig stuk land daarvoor in de plaats te geven. Het zullen vermoedelijk wel de erfgenamen zijn geweest die erop hebben aangedrongen dat de nieuwe akte in het Nederlands en niet in het Latijn werd opgemaakt.

Er kan geen twijfel over bestaan dat ‘Balduinus dictus iuvenis’ uit het testament van 1298 en ‘Boidin die jonge’ uit de akte van 1299 dezelfde persoon zijn. Hoewel ook dit nieuwe document geen nadere gegevens over deze Boudewijn bevat, is het waarschijnlijk niet onmogelijk uit de samenstelling van de groep scheidsrechters toch het een of andere gegeven omtrent de persoon van deze monnik af te leiden. De tweede scheidsrechter is de al genoemde meester Jan Quistwater, de pastoor van Jabbeke en dus de opvolger van Willem Colei. De derde scheidsman is Willem van Cleihem, die in het Corpus-Gysseling geen onbekende is omdat hij geregeld optreedt in de functie van schepen van het Brugse Vrije. Hier moet bovendien nog vermeld worden dat een aantal van zijn collega's, schepenen van het Vrije, in dezelfde oorkonde van 1299 als getuigen worden genoemd. Ten slotte is er nog een vierde scheidsrechter, Jan Colei, die blijkbaar een familielid van de erflater was.

[p. 50]

Een en ander laat speculaties toe omtrent de samenstelling van dit viertal. Jan Quistwater werd verkozen in zijn functie van opvolger van de testateur Willem Colei en als vertegenwoordiger van het geestelijke gezag. Hij is dus een vrij neutrale arbiter. Willem van Cleihem was als schepen van het Vrije vermoedelijk een - eveneens neutrale - vertegenwoordiger van het wereldlijke gezag. Jan Colei was blijkens zijn naam familie van de erflater en dus waarschijnlijk een vertegenwoordiger en vertrouweling van de erfgenamen. Het ligt dan voor de hand aan te nemen dat Boudewijn de Jonge de vertrouweling van de tegenpartij, de abt van Sint-Andries, zal zijn geweest. Dit is niet in tegenspraak met het feit dat hij al in april 1298 als executeur-testamentair is benoemd, daar Willem Colei als erflater er ook toen wel voor gezorgd zal hebben dat elke belanghebbende partij bij de regeling van zijn nalatenschap betrokken zal zijn geweest. Leert ons dat iets over deze Boudewijn de Jonge? Op zichzelf niet zo heel veel, maar hij moet wel een vertrouweling geweest zijn van Willem Colei, de oude pastoor van Jabbeke, en van de abt van Sint-Andries. Hij zal dus wel niet zo'n jong broekje geweest zijn en in ieder geval iemand die ook buiten de muren van Ter Doest bekend was, misschien omdat hij meer van dit soort juridische geschillen met succes had opgelost of helpen oplossen.

Is ‘Boidin die jonge’ alias ‘Balduinus dictus iuvenis’ uit de oorkonden van 1298 en 1299 de vertaler van Reynardus vulpes? De vondst brengt niet veel meer zekerheid of onzekerheid dan Huygens reeds te kennen heeft gegeven. Voor de identiteit van beide personen spreekt nog steeds ‘de overeenkomst in naam en het feit dat beiden uit Brugge (...) of omgeving komen’. Daartegen pleit ook nog steeds het argument van Huygens dat de naam Boudewijn in de dertiende eeuw bijzonder populair was en ‘dat omschrijvingen als Iuvenis/“de Jonge” stellig even frequent waren als de overeenkomstige eigennaam tegenwoordig’. Dit kan men aan de hand van het Corpus-Gysseling op indrukwekkende manier bewijzen. Het aantal ‘De Jonges’ alleen al in de omgeving van Brugge is inderdaad legio. Huygens heeft overigens een gewichtig chronologisch bezwaar tegen de kandidatuur van onze Boidin. Wanneer Balduinus Iuvenis zich in zijn Reynaertvertaling, dus uiterlijk in 1279, ‘corpore nempe senex’ (‘van lichaam waarlijk al oud/de oude’) noemt, hoe kan hij dan 20 jaar later in 1298 en zelfs in 1299 nog als jurist actief zijn? Dit bezwaar schijnt mij door de vondst van de tweede oorkonde nog sterker gemilderd te zijn. Het feit dat Boidin in de beide documenten als vertrouwenspersoon met een zekere bekendheidsgraad genoemd wordt, wijst vermoedelijk toch eerder op een oudere dan op een hele jonge man. Hij blijkt ook iemand te zijn die meer dan eens in rechtszaken geraadpleegd werd en dus misschien een jurist was. Als clericus beheerste hij bovendien het Latijn. Alles bij elkaar genomen lijkt hij dus inderdaad geen slechte gegadigde voor het auteurschap van Reynardus vulpes te zijn.

[p. 51]

Maar... hij is niet de enige! Vertouwend op het motto ‘wie zoekt die vindt’ kan men zoals gezegd in de indices bij het Corpus-Gysseling systematisch op zoek gaan naar alle ‘De Jonges’, wat we dan ook niet hebben nagelaten. En er komt inderdaad een tweede ‘Boidin die jonghen’ uit de bus die tegenover zijn concurrent bovendien nog één enorm voordeel heeft, namelijk het feit dat hij precies in de gezochte periode past. Deze tweede kandidaat verkocht op 4 mei 1275 aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge drie gemeten land te Oedelem, die hij daarna in cijns terugkreeg. Daarover werd een akte opgemaakt in opdracht van de heer Jan van Wulfsberge en de schepenen van zijn heerlijkheid te Oedelem. Het document staat in het Corpus-Gysseling afgedrukt onder het nummer 164.

Komt deze Boidin in aanmerking voor het auteurschap van Reynardus vulpes? De datering spreekt in zijn voordeel en zijn relatie met Brugge lijdt geen twijfel, maar... de man was getrouwd! Zijn vrouw Adelisa wordt in de oorkonde genoemd. Hij zal dus wel geen clericus geweest zijn, en dan is het zeer de vraag of hij Latijn kende. Van enige juridische vorming blijkt in deze akte ook niets, maar dat is in een gestandaardiseerd verkoopcontract als dit verder ook niet verwonderlijk.

Alles bij elkaar genomen lijkt onze monnik uit Ter Doest me ondanks de late datum van de beide oorkonden toch betere kansen te maken dan de echtgenoot van Adelisa uit Oedelem. Maar Huygens zal wel gelijk hebben: wanneer we zonder veel moeite in de late dertiende eeuw en in de buurt van Brugge twee ‘Boudewijn de Jonges’ kunnen vinden, dan zullen er wel heel wat meer geweest zijn. En dan zou het wel een toeval zijn wanneer we op deze manier de goede te pakken zouden hebben.

Amand BERTELOOT