Tiecelijn. Jaargang 6

[p. 99]

Reynaert-ex-libris-kroniek

Vroeger hadden vele grafici de goede gewoonte om een P.F.-prent (‘Pour Féliciter’) als nieuwjaarskaart te sturen. Helaas is dit verleden tijd. Günter Voß is echter een geval apart. Hij blijft P.F.-kaarten maken en naar vrienden sturen. Sedert 1961 snijdt hij als groet voor de harde wintertijd, uit het zachte lino een jaarlijkse P.F.-prent. En vanaf 1964 met Reynaert als hoofdmotief, zoals hijzelf in een brief meedeelt: ‘P.F.'s mit dem Fuchs als tragendes Motiv versende ich seit 1964, bedingt auch dadurch, dass der Fuchs mein Namenspatron ist. Der Fuchs wird im Niederdeutschen ja “Voss” (auch Voß geschrieben) genant. Ich identifiziere mich mit dem Fuchs’.

Zijn inspiratiebronnen zijn vooral de Reynke/Reineke uitgaven: Reynke de Vos nach der Lübecker uitgave von 1498 in een moderne hertaling door Joachim Gernentz (Rostock, Hinstorff, 1987) en de Reineke Fuchs van Goethe.

De in 1924 in Stalsund in Oost-Duitsland geboren kunstenaar is getekend door de oorlog. Hij was van 1942 tot 1945 soldaat in de gruwelijke Tweede Wereldoorlog. In 1945 werd hij ‘kriegsbeschädigt’ naar huis gezonden. Van 1953 tot 1957 kon hij zijn opleiding voltooien aan de Ernst Moritz Universität Greifwald en daarna was hij 32 jaar kunstleraar in Templin. Als kunstenaar kan hij zich vooral uitleven in aquarel en vrije grafiek en sinds korte tijd ook in het in lino snijden van ex-libris.

Op zijn P.F.-1993 (linogravure; afb. p. 98) gaat Günter Voß zijn geliefde vos zwaar te lijf. In de Reynaert moeten beer en wolf respectievelijk rugpels en laarzen inleveren, maar op de prent van Voß moet Reineke zijn hele pels laten afstropen. De kunstenaar heeft met grievende hand een protestprent gesneden, als pamflet tegen de steeds maar hogere lasten die de nieuwe regenten in Bonn hun landgenoten in het Land Brandenburg - het mooie land van Theodor Fontane - in de strot willen schuiven. ‘Sprichwörterlich heisst das, dass einem das Fell über die Ohren gezogen wird’. De prent is als het ware ingelijst met de tekst ‘Is man'n Oewergang säd de Voss - dor tröcken se em dat Fell oewer de Uhren’. (‘Ist nur ein Übergang sagte der Fuchs - da zogen sie ihm das Fell über die Ohren’; Platduits spreekwoord.)

Op de prent trekken twee jagers de vos het vel van het lijf en door middel van monogrammen smokkelt de kunstenaar een verwijzing naar de identiteit van de ‘daders’ de prent binnen. De vos had zijn geld en spaarboekje onder zijn vel verborgen. Hij is leeggeschud: niet tot op, maar... zelfs tot onder het vel.

Uit zijn recente reeks ex-libris kiezen we een van de mooiste, om ook dit aspect van zijn werk voor te stellen (p. 100). De kunstenaar schrijft over deze prent: ‘Genau genommen steht der Fuchs nich unter einem Galgen, sondern unter einem Wegweiser und erhält genade vom Dachs für seine scheinheilige Beichte die Absolution. Der Reineke Fuchs ist der Reynke Vos.’ De das staat op drie boeken met onderaan ‘Reynke’ en van tussen de bladzijden steekt Günter Voß zijn monogram-bladwijzer. Als we het boek daar openleggen kunnen we lezen:

[p. 100]

 

He brack eyn rys by deme weghe

 

Vnde sprack: ‘om, nu slaet yw dre sleghe...’

Voß geeft de vos toch graag ‘Absolution’, want hij ziet in Reynke toch ook liever de positieve vrijbuiter - dit lijkt wel een diep ingeworteld archetype. Velen willen met de sluwe vos strijden tegen onrecht en verdrukking, maar hier moet Reynke ook zelf de klappen voor lief nemen. Dit is hij niet gewoon!

[p. 101]

Na de voor de bibliofielen rijke eerste helft van deze eeuw, met een overvloed aan geillustreerde boeken, zijn de magere naoorlogse jaren gekomen. Behalve voor kinderboeken zien we bijna geen illustraties meer in boeken, en zeker geen nieuwe illustraties. De nieuwe trend in de ex-libris-kunst kan deze leegte een beetje opvangen. Vele verzamelaars laten verscheidene ex-libris maken, niet meer louter één algemeen ex-libris met als hoofdmotief de karakteristieke kenmerken van de opdrachtgever. Ze laten verschillende kunstenaars een prent ontwerpen, graveren en etsen naar een bepaald boek toe. Door deze nieuwe evolutie zijn er reeds tientallen Reynaert-ex-libris ontstaan, en zo komt er toch weer een nieuwe reeks illustraties van de Reynaert.

Zeer boeiend zou zijn, een iconografisch overzicht, een historische vergelijking tussen de manier van illustreren door de diverse kunstenaars van de belangrijke passages uit Van den vos Reynaerde, Reynaerts historie en Reynke de Vos, vanaf de eerste drukken tot de meest recente Reynaert-ex-libris.

Zo kan men op een prachtig Reynaert-ex-libris van de Duitse graficus Harry Jürgens zien, hoe een bepaalde benadering van Reynaert/Reineke (de kunstenaar inspireerde zich op Goethes Reineke Fuchs), als het ware ‘in de lucht kan hangen’. Zonder voorkennis van de (moderne) evoluerende opvatting over Reynaert van schelm naar (middeleeuwse) schurk, heeft hij een bijna satanische Reynaert geëtst. (Voor een zeer goede afbeelding, zie Reynaert bloemleest Tiecelijn, p. 34 nr. 22). Op de in dreigende, donkere aquatintsfeer geëtste prent plaatst de kunstenaar de boosaardige Reynaert met bliksemende ogen in het midden van het beeld. De graficus heeft als een spin over zijn prent een web met etszuur gebeten en alle dieren zitten er als gehypnotiseerd in gevangen. De laatste tijd zien we veel aquatint-etsen, vele grijze, dreigende, donkere prenten. De kunstenaars willen zo de chaos en het uitzichtloze van onze fin-de-siècle-tijd uitdrukken. Heeft Jürgens onder invloed van deze evolutie in de beeldende kunst, Reineke Fuchs anders gelezen?

Zoals op het einde van de Reynaert de hoofse orde zijn masker verliest, heeft de twintigste eeuw zijn masker van orde en zekerheid verloren. De wereld toont een grijs aquatintbeeld. Staan we voor een chaotische en onzekere tijd? Een nieuwe volksverhuizing van volkeren van Midden- en Oost-Europa naar:

Ik weet een EEG wildernisse nu.
Welvaart tussen torenflats verdoken
en in genendeel verstoken
van goede sponden en spijzen
Daar wonen hoenders en patrijzen...

(zeer vrij naar Bert de Corte)

Is daar hoop voor allen, of enkel hoenders en patrijzen voor de bevoorrechten rond Nobel?

Willy FELIERS