Mike Sens
Het vertalen van De ongerustheid
Het is alweer lang geleden dat ik bij Valère Novarina aanbelde. Ik zou met de Franse acteur André Marcon op tournee gaan met De Ongerustheid, een monoloog uit Novarina's tekst Toespraak tot de dieren. Mijn taak was om de vertalingen voor te bereiden en de boventiteling te verzorgen voor een tournee in Polen, Oekraïne, Tsjechië, en bijna heel Zuid-Amerika. Niet in het Nederlands dus, mijn moedertaal. In het geval van Novarina is de notie van moedertaal wel een apart gegeven, want Novarina bezigt een soort oertaal, waarvan de alchemie vooruitloopt op alle bestaande taalgrenzen. Het gaat hier om de wieg van klank en ritme waaruit de betekenis ontstaat, een warm gevoel van ontdekking en herkenning dat je bij woorden kreeg voordat je naar school gestuurd werd.
Zo vervult Novarina de traditionele functie van de poëet, die Werner Schwab ooit beschreef als de taal ontdoen van de opgelegde dogma's door onderwijs, politiek en reclame; het functionele denken. Maar als je aan Novarina zelf vraagt waarom hij de taal opnieuw uitvindt, zegt hij dat iedereen dat doet. En dit zonder intellectueel te koketteren. Zodoende dat ik nu graag voor Terras een poging waag om deze niet te vertalen schrijver toch nog eens te vertalen. Valère is hartelijk en eenvoudig. Een ambachtsman en een beetje artiest in weerwil van zichzelf. Je voelt meteen bij hem dat alles in het leven dient als basismateriaal voor zijn kunst. Hij is nieuwsgierig en alert.
Over de boventiteling, die vaak om het inkorten van de tekst vraagt, zodat het voor het publiek leesbaar blijft ondanks het ritme van de acteur, zei hij: ‘Kiezen voor één bepaald tekstfragment houdt in dat het meer dramaturgische waarde zou hebben dan een ander fragment, en dat is voor mij niet zo. Projecteer dus de hele tekst, want ik wil geen hiërarchie.’
Ook zijn band met de schilderkunst is verhelderend, omdat het bij hem meer om een algehele benadering gaat, dan het excelleren in de specialisatie van één kunstvorm. Het zijn activiteiten die elkaar aanvullen, zoals bij Lucebert het geval was, of bij Hugo Claus. Novarina spreekt graag over de gelijkenis tussen schrijven en acteren. De acteur en de schrijver zijn volgens hem het perfecte duo. De regisseur heeft meer met de scenograaf van doen. Het is een kwestie van ademen. André Marcon zegt op zijn beurt dat hij zich meer verwant voelt met musici dan met acteurs. ‘Opnieuw met De Ongerustheid in zee gaan, is voor mij als een prehistorische grot betreden. Daar beneden zit een archaïsche energie, en het spel bestaat eruit om die te laten stromen.’
Zo belandde ik met André Marcon in Colombia, in een theatertje in Bogotá, hoog in de bergen, met als enig decor een gloeilamp voor De Ongerustheid. André kreeg in de coulissen een zuurstofmasker aangemeten, zodat hij zijn ademhaling op peil kon houden ondanks de ijle lucht. Met veel inlevingsvermogen ademde ik hard mee om de vertaling in dezelfde cadans te projecteren.
Het vertalen van Novarina komt overeen met een soortgelijk proces als het schrijven, in de zin dat je vanuit de duisternis naar het licht werkt. Het klankmatige is zeer belangrijk om tot de betekenis te komen. Vandaar dat je je in eerste instantie vrij onverantwoordelijk
Auteursrechtelijk beschermd