Terras. Jaargang 2019 (16-17)

[p. 174]

Alfred Schaffer
Koleka Putuma's schreeuw om gerechtigheid

Collectief geheugenverlies, oftewel Collective Amnesia. De titel van een opzienbarende poëziebundel waarmee de Zuid-Afrikaanse dichteres en theatermaakster Koleka Putuma (Port Elizabeth, 1993) in maart 2017 debuteerde bij uitgeverij Uhlanga, een uitgeverij met als motto ‘Poetry for the people’. Haar naam zong al langer rond, niet alleen vanwege haar bekroonde theaterwerk (zowel voor kinderen als volwassenen), maar ook door haar voordrachten op slam- en poëzieavonden, die al snel de aandacht trokken door de intensiteit van de opvoering en de politieke kracht van haar teksten. Putuma won in 2014 het Nationale Slamkampioenschap, in 2016 de PEN South Africa Student Writing Prize, Collective Amnesia werd in het Spaans vertaald en diverse Zuid-Afrikaanse kranten riepen haar debuut uit tot boek van het jaar.

Putuma werd een jaar voor de eerste vrije verkiezingen in Zuid-Afrika geboren en is daarmee deel van de zogenaamde ‘born free’-generatie; jonge, zwarte Zuid-Afrikanen, geboren of opgegroeid in een democratisch land, die de status quo beu zijn en hun woede laten blijken als het gaat om de schijnbaar niet te wissen erfenis van kolonisatie en apartheid, een erfenis die nog altijd zorgt voor gigantische, systemische verschillen tussen arm en rijk, op het gebied van cultuur, politiek, economie, onderwijs en grondbezit.

Het ‘geheugenverlies’ uit de titel betreft Zuid-Afrika, witte Zuid-Afrikanen, en mannen. Want behalve een aanklacht tegen het neokolonialisme is Collective Amnesia ook een feministisch document dat vrouwelijkheid, homoseksualiteit en queer viert en eert, en de man bekritiseert, tot op woordniveau. Het begint al in het dankwoord, voor in de bundel:

For the womxn who raised me.
For the womxn whose brilliance, life and unapologetic rage has inspired me to stand in my own light.

De man is doorgekruist, uitgewist - de vrouw moet het af kunnen zonder man, juist in de taal, waar betekenisgeving en stigmatisering beginnen.

Voor geheugenverlies of vergeetachtigheid is geen ruimte in Collective Amnesia. Putuma richt zich tot zwarte lezers maar spreekt ook de witte, geprivilegieerde lezers toe, bijvoorbeeld in het gedicht ‘Water’. Nog voor haar officiële debuut was dit gedicht een moderne klassieker, waarin de woede wordt weergegeven van vele zwarte jongeren over het onbegrip en de onwetendheid van de witte, Zuid-Afrikaanse gemeenschap, die het leven en de status quo aanvaardt als volkomen vanzelfsprekend. De zee is in ‘Water’ een gapende, koloniale wond die herinnert aan slavernij, bruut geweld, invasies en voortdurend institutioneel racisme:

and the water, restless, wishes it could spew

all of the slaves and ships onto shore,

whole as they had boarded, sailed and sunk.
Their tears are what have turned the

ocean salty,

this is why our irises burn every time we

go under.

Op feestdagen, zoals kerst, oud en nieuw, maar ook op 16 december, Nationale Verzoeningsdag, worden de Zuid-

[p. 175]

Afrikaanse stranden traditioneel massaal opgezocht door de zwarte bevolking, die op de overige dagen veel minder massaal aanwezig is, gewoon omdat ze die luxe niet heeft, vanwege werk, infrastructuur, financiële middelen, et cetera. Putuma grijpt dit socio-economische en culturele fenomeen aan om een persoonlijk verhaal te vertellen over haar herinneringen aan een uitje naar het strand als jong zwart meisje, om de witte lezers aan het verstand te brengen dat hun bevoorrechte positie niet vanzelfsprekend zou mogen zijn en dat er kritisch nagedacht moet worden over macht, religie en geschiedschrijving. Van wie is dit land, deze grond, wie vertelt welke geschiedenis namens wie, wie verzwijgt welke geschiedenis, en namens wie. ‘Water’ kookt van ongebreidelde woede.

Collective Amnesia zou je urgente kunst kunnen noemen. Of zoals recensent Luso Mnthali schreef: ‘survival poetry.’ Vanwege de woede, de tederheid, de trots, de directheid, de kwetsbaarheid, maar zeker ook de literaire vormgeving, de beelden, de verhalende en retorische kwaliteiten. Op YouTube zijn verschillende theatrale performances terug te vinden. De meest veelzeggende is waarschijnlijk een live opname van ‘Water’ tijdens een festival georganiseerd door The Word N Sound Live Literature Company. De agressie, een van de belangrijke aspecten van dit debuut, komt helemaal tot z'n recht in deze opvoering, en de reactie van het publiek is navenant.

In de drie afdelingen van Collective Amnesia, te weten ‘Inherited memory’, ‘Buried memory’ en ‘Postmemory’, komt het hele leven en verleden van een jonge, zwarte vrouw voorbij, middels gedichten als ‘Black joy’, ‘growing up Black & Christian’, ‘growing up Black & womxn’, ‘no Easter Sunday for queers’, ‘suicide’, ‘memoirs of a slave & queer person’ en ‘oh dear God, please! not another rape poem.’ Putuma onderneemt een zoektocht naar persoonlijke bevrijding én naar de bevrijding van een gemeenschap, en eindigt met de roep om gerechtigheid. Die schreeuw om ‘Justice!’ wordt vervolgens acht keer herhaald.

Als dat niet duidelijk is.