Terras. Jaargang 2019 (16-17)

[p. 64]

János Pilinszky
Het lot van de ‘scheppende verbeelding’ in onze tijd
Vertaling: Cora-Lisa Sütő

De opdracht die ik kreeg, vervat in de titel van mijn lezing, gaat mijn krachten te boven. Ik kan u niet méér bieden dan een reeks reflecties op het thema, zonder kennis van de diepere samenhangen.

Als ik het goed begrijp, maakt Baudelaire een scherp onderscheid tussen fantasie en verbeelding. De fantasie zit gevangen in de ijle lagen van de oppervlakte en kan daar slechts dwalen door de ongebreidelde combinaties van een mijmerende geest. Combinaties van de ‘scheppende verbeelding’ worden daarentegen, voor zover de verbeelding combinatorisch is, analyse genoemd en streven, voorbij de door analyse verkregen inzichten, naar een ultieme en niet verder te analyseren eenvoud, waar de verbeelding slechts op voorwaarde van absolute gehoorzaamheid kan thuiskomen. Artistieke creatie in de letterlijke betekenis van het woord bestaat niet. Maar de gehoorzame verbeelding kan wel in contact treden met de absolute vrijheid, liefde, aanwezigheid en vertrouwelijkheid waarmee God de wereld koos.

Kortom: wat wij ‘scheppende verbeelding’ noemen, is niets anders dan toegewijde verbeelding: passieve creatie. (Ondertussen is fantasie de vergeeflijke zonde van de verbeelding, haar eeuwige kinderziekte.)

Zoals mijn woordgebruik al verraadt, hebben de kunsten voor mij een wezenlijk religieuze oorsprong, en misschien is dat wel de reden dat ik elk uitdrukkelijk religieus werk - ook als het een meesterwerk betreft - in zekere zin als parafrase ervaar. (Nader geformuleerd: als elke kunstuiting inderdaad in religie wortelt, bestaat er eigenlijk geen religieuze kunst, vooral geen religieuze literatuur, in de nabijheid van de heilige teksten.)

Maar waarin schuilt die onvermijdelijk religieuze aard en eigenheid van de kunsten dan.

Met onze zondeval raakte naar mijn mening niet alleen ons verstand verduisterd en onze wil tot het kwade geneigd, maar verviel ook onze verbeelding tot zonde, waarmee er als het ware barsten ontstonden in de realiteit, in de incarnatie van de wereld, in die ultieme ontplooiing en voltooiing die a priori, vanaf het allereerste begin van de schepping, waren toevertrouwd aan onze verbeelding.

Onze val reduceerde de realiteit van de schepping tot de irrealiteit van de naakte existentie. Sindsdien vormen de kunsten de moraal van de verbeelding, haar bij-

[p. 65]

drage, haar loodzware arbeid aan het herstel en de vervulling van de incarnatie en de realiteit van de schepping. Sindsdien zou elk meesterwerk bezegeld kunnen worden met de slotzin ‘Et incarnatus est’.

De vervulling van deze incarnatie is volmaakt geestelijk van aard en dringt net als liefde en gebed vrijelijk door tot in alle uithoeken van de tijd. Ze kiest bij voorkeur voor het verleden en heeft daarbij een voorliefde voor het tragische, onherstelbare, scandaleuze en ‘onoplosbare’. Ze bidt voor haar doden en weet hen zo te incarneren.

Er is al veel geschreven over de verwantschap tussen mystiek en kunst. In werkelijkheid vormen ze, als twee volmaakte tegenpolen, een eenheid. Opstijgend vanuit de wereld en neerdalend in diezelfde wereld, maar hoe dan ook twee volmaakt samenvallende trajecten van dezelfde weg en dezelfde liefde, in het dynamische evenwicht en de ondoorgrondelijke vrede van de toegewijde gehoorzaamheid en de bevrijde extase. De Jacobsladder: met zijn op- en neergaande engelen van God de gemeenschappelijke en enige manier waarop de verbeelding thuis kan komen.

Kijken we nu naar onze eigen tijd, dan zien we dat onze verbeelding een nogal tragisch en verontrustend lot kent. Ik wil niet zeggen dat ze haar loodzware roeping definitief heeft opgegeven, maar ze is onmiskenbaar afgedwaald en op heidense wegen en zijpaden beland. Ze gaf toe aan haar aloude zwakte toen ze de wetenschappen om hun zekerheid ging benijden. Sindsdien leidt ze een spiegelleven en wenst ze middels een aan stijl ontleende zekerheid te bereiken, wat alleen in gehoorzame concentratie, alleen ‘met neergeslagen ogen’ verwezenlijkt zou mogen worden.

Merkwaardig genoeg heeft het wetenschappelijk denken in de kunsten onbedoeld een spiegeltijdperk van narcistische elementen ontsloten; sindsdien spreken we over goede stilisten. Een heel nieuw tijdperk heeft zijn intrede gedaan, waarin de stilistische zekerheid van de schijn de voorkeur geniet boven het zelfvergeten incarneren van de wereld; waarin we alle deugden van de grote literaturen, van beheerste schoonheid tot beheerste extase, in onze spiegel proberen onder te brengen. We zien alles en we weten alles, we zien en weten alles sindsdien zelfs beter... en toch: waren we maar blind en levend - met onze rug naar de spiegel gekeerd.

Als onze ziel moe wordt, en onze verbeelding mét haar, gaan we de wereld objectiveren met stijl, een beetje zoals we de ander, als onze liefde moe is, objectiveren met seksualiteit. Het altijd creatieve appèl dat het gewicht van de wereld op ons doet, delft het onderspit tegen wereldlijkheid en lichamelijkheid, tegen de geest van het materialisme, tegen de ijdele, door het Niets van alle plichten gevrijwaarde, tot de buitenkant en het actuele moment gewaarborgde - en verzwaarde - heerschappij van onze incarnatie.

Paradoxaal genoeg raakten we toch verblind, wij ja, alleen wij en wel totaal, zoals jaloezie in haar dorst naar zekerheid uiteindelijk niets meer van de ander,

[p. 66]

lichamelijkheid niets meer van het lichaam en wereldsheid niets meer van de wereld ziet. En ten slotte zijn we niet alleen het zicht op de realiteit verloren, maar zelfs onze belangrijkste ambitie, onze ervaring van aanwezigheid. Dit wordt treffend geïllustreerd door het moderne theater.

Op zekere dag constateerden we verbaasd dat wat er op het toneel gebeurde... nergens aanwezig was. Alsof het predikaat uit het gebeuren was verdwenen. Attributen, substantieven en infinitieven: alle mimicry was zinloos geworden nu er niets meer was om een gebeurtenis ook verticaal te realiseren en te bevestigen met de kracht van het hic et nunc. Het absurdistische toneel moest een uitweg bieden uit dit volledig horizontaal geworden theater, maar dit is overduidelijk mislukt. Als ik in een ontheiligde en gedesincarneerde wereld voor de verticaliteit van het verbum kies, zal de gebeurtenis zich slechts kunnen voltrekken met het eendimensionale schokeffect van een aanslag of een zelfmoord. Om nog iets van leven te kunnen genereren, moet het mimetische theater zijn werkwoorden, het absurdistische theater zijn bijvoeglijke woorden met pijn en moeite bij elkaar jatten. Ze stikken bijna, allebei, door hetzelfde gebrek aan lucht. De één zwerft over bijvoeglijke vlaktes terwijl er niets gebeurt, de ander is, afgezien van het gebeuren zelf, in feite tot niets in staat. Het enige verschil is dat de één ‘verticaal’, de ander ‘horizontaal’ probeert vals te spelen.

We wilden aanwezig zijn, tot elke prijs, maar hebben juist onze aanwezigheid vernietigd.

Ja, in de spiegel staat alles dichter bij elkaar dan ooit. Wat erbuiten valt, lijkt misschien zonder waarde, maar is in werkelijkheid juist als enige de moeite waard. Nu echter net dat enig waardevolle tot woestenij is vervallen, kunnen alle rijkdommen en verrassingen van de spiegel ons verder gestolen worden.

De spiegel heeft echter een groot en verderfelijk voordeel, namelijk dat hij uiterst manipuleerbaar is. Terwijl de kunsten dezer dagen tegen verschillende vormen van manipulatie protesteren, beseffen ze niet dat ze zelf al veel eerder tot zonde zijn vervallen, en dat juist hun spiegelleven de oorzaak is van hun ellendige rusteloosheid, hun ongelukkige labiliteit en hun bereidheid tot elke schijnbare vernieuwing.

Rest dus de vraag: kunnen we de spiegel eigenhandig kapot slaan? Ik weet het niet. Waarschijnlijk niet. Ik weet alleen dat God van tijd tot tijd door het weefsel van de geschiedenis heen bloedt, en dat de mens door de genade van de omstandigheden opnieuw gehoorzaam wordt. Auschwitz is tegenwoordig een museum, maar de krassen en deuken op de voorwerpen, opgehoopt in vitrines, vormen de letters van de eeuw, van het leven. Een les voor de eeuwigheid. Misschien zijn degenen die deze tekens hebben ‘neergeschreven’ nooit toegekomen aan het formuleren van hun eigen zinnen. Wat opnieuw aantoont hoe ver waarachtige zaken soms buiten de horizon van de persoonlijke prestatie vallen. Het werkelijk waardevolle (voorbij

[p. 67]

de chaos van het gedrukte woord, na het tot rust komen en verstommen van alle communicatie) is een dis waaraan iedereen genodigd is, waar iedereen naar believen kan eten en waar niemand tekort wordt gedaan. In een Goddelijke context: degene die waarde vertegenwoordigt, is meestal een ander dan wie die op schrift stelt. Wat doet het ertoe? Het is God, enkel en alleen God, die schrijft, op het weefsel van de gebeurtenissen of op papier.

Ik ben hardop aan het nadenken. Er bestaat geen individuele verlossing, zoals er ook geen collectieve verlossing bestaat. Toch is het interpersoonlijke en, in zijn directheid, universele karakter van een goede daad altijd de concretisering van ieders aanwezigheid in de ‘ander’. Op vergelijkbare wijze is er geen uitweg uit het drama van de verbeelding mogelijk zonder de last van de extreemste ontsporingen te accepteren. Als het überhaupt al mogelijk is de taken van ‘religieuze kunstenaars’ aan te wijzen, dan moeten ze wel liggen op het gebied van extreem geduld, solidariteit en naastenliefde. En misschien zijn we, juist door allemaal en zonder uitzondering oneindig ver af te drijven, de realisering van een ‘evangelische esthetiek’ wel dichter genaderd dan ooit. Vandaag de dag is het uitgesloten dat ook maar iemand een temporele incarnatie van God met diens Wederkomst verwart. Ons geloof kan onmogelijk ver afstaan van de dodelijke zwakheid die alleen genezen kan worden door de God van de nederlaag; die publieke menselijke nederlaag, waarin het intiemst denkbare, Goddelijke equivalent van de wederopstanding als het ware al bij voorbaat was inbegrepen.

Het is niet moeilijk in te zien dat iedereen, zelfs de desincarnatie- en manipulantenliteratuur, uiteindelijk aan één en dezelfde oogst werkt en het drama - van onze verbeelding, van onze vleeswording - desnoods met zijn dwalingen versneld naar de ontknoping leidt.

*

In 1967 liep ik André Frenaud eens tegen het lijf in Saint-Germain-des-Prés; we besloten samen een kop koffie te gaan drinken in een café. Als twee molenopzichters zaten we aan ons tafeltje, de pakken grijs, de haren strak gekamd, terwijl er buiten een menigte uitzinnig uitgedoste, halfnaakte, net uit bed gekropen mensen met warrige haardossen door de straten golfde.

Dat moment maakte mij treffender dan wat ook duidelijk, dat de literatuur van de spiegel - om het glas als grondstof voor onze vergelijking trouw te blijven - onontkoombaar tot in-vitroliteratuur was verworden, en wel sinds ze had gekozen voor de explosieve intensiteit van het moment, en ze onherroepelijk achterop was geraakt bij de zo veel grootsere en talrijkere mogelijkheden van de straat.

[p. 68]

Het is algemeen bekend dat Rilke op zijn sterfbed alles wat er ooit uit zijn pen was gevloeid, zijn werken en zijn brieven, met één driftig gebaar naar de prullenmand verwees. Algemeen bekend is ook dat hij zich tijdens zijn leven altijd op een bijzondere manier aangetrokken voelde tot eenvoudige, analfabete mensen (alsof hij zijn dood voorvoelde en gerechtigheid zocht); het boerenmeisje dat hij als enige naast zijn ziekbed duldde, had vast geen flauw vermoeden wie ze in zijn doodsstrijd verzorgde. Het mooie en tragische verslag hiervan bewijst voor mij twee dingen. Ten eerste dat de rol van onze verbeelding het domein van de kunsten ver overstijgt; ten tweede dat het niet volstaat om de eenvoud te roemen en te koesteren, maar dat we ook in ons eigen leven de zelfvergetelheid van de eenvoud moeten hervinden. Het aangrijpende document illustreert voor mij niet alleen de aanhoudende strevingen en ontmoetingen van de zelfbewuste Rilke en de eenvoudige, onbevangen boerendochter, maar geeft op een bepaalde manier ook een beeld van de twee Europa's.

Eeuwenlang schreef de ene helft van ons werelddeel drama's over individu, vrijheid en complexiteit, terwijl de andere helft de beproevingen van de gemeenschap, onderdrukking en het lot van de eenvoudige mens liet zien. Ik geef een voorbeeld. De westerse schilderkunst verliet in de 13e en 14e eeuw het sluimerende universum van de roerloosheid en zette tijdens de renaissance en de stuiptrekkende barok de ene na de andere allegorie van de vrijheid op het doek. In het oosten bleven de iconen even roerloos als ze waren; alleen de golfbeweging van hun intensiteit toonde met onveranderlijke klaarheid wat er in al die eeuwen onmogelijk kon worden uitgesproken.

Uit dit ene voorbeeld zou men licht de conclusie kunnen trekken dat het discours in het westen lange tijd door kwesties als vrijheid en het individu, in het oosten door kwesties als onderdrukking en collectivisme werd gedomineerd. Maar dat gaat ook niet op, noch voor het heden, noch voor het verleden. De geloofwaardigste alinea's over het individu zijn een eeuw geleden juist in het oosten geschreven door een zekere Dostojevski; die over de menselijke massa juist in het westen door onze eeuwgenote Simone Weil. De waarlijk ‘gehoorzamen’ hebben altijd over álles geweten en bericht. Alleen aan de oppervlakte bestaan er twee Europa's (of zelfs drie: als derde zou ik Midden-Europa willen noemen, als plaats waar de twee partijen dramatisch tegenover elkaar staan). In werkelijkheid is het drama van de verbeelding echter één en ondeelbaar. En terwijl de oppervlakte krioelt van de meest uiteenlopende improvisaties en variaties op vergissingen en dwalingen, in een wisselwerking van de spiegel en het dagelijks leven - waarbij het heil nog even op de lange baan wordt geschoven - bevinden zich daaronder, in de diepte, de ongebroken eenheid, plichtsbetrachting en waarheidsliefde, de ongebroken continuïteit van verbijstering

[p. 69]

en gehoorzaamheid. Het is waar, deze eenheid en continuïteit dragen slechts af en toe de naam kunst of literatuur. Wat geeft het? In het echte verhaal van de verbeelding is het zwijgen soms belangrijker dan welke neergeschreven zin ook.

En hier aanbeland denk ik - voor de laatste keer - aan die beeldloze verbeelding, aan haar ultieme, onuitputtelijke bron en haar broederlijke stilte, die door geen enkel lawaai tot zwijgen kan worden gebracht.

Uitgesproken in Poigny, op een internationale conferentie over de dichterlijke verbeelding. De andere spreker over dit thema was Pierre Emmanuel.