Terras. Jaargang 2019 (16-17)

[p. 18]

Patricia Hampl
Ik heb mijn leven verkwist
Vertaling: Hans Kloos

‘Ik vil alleen zijn,’ zei mijn moeder vaak afwezig, in de geest van Greta Garbo, wanneer mijn broer en ik er thuis een puinbak van maakten. In 1932 zei Garbo's personage dat wel in de film Grand Hotel, maar zelf heeft ze het nooit gezegd. Wat ze een paar jaar later ten overstaan van een drom journalisten op een persconferentie zei was: ‘Ik wil alleen gelaten worden’.

Maar in onze cultuur is het onderscheid tussen de twee uitingen vervaagd. Voor ons betekent ‘Ik vil alleen zijn’ dat ik op niets wil zijn aangesloten, geen smart-phone, geen e-mail, niet dat constante met alles en iedereen verbonden zijn van onze generatie. Ik wil alleen worden gelaten om alleen te zíjn. Het is ook niet vreemd dat voor een schrijver - voor lezers, voor alle overweldigde mensen heden ten dage - alleen zijn niet op eenzaamheid duidt maar op serene rust, sereniteit, die hand in hand gaat met evenwicht. We hebben het over alleen zijn om ons weer op te laden - zelfs in onze hang ernaar lijken we niet in staat om onszelf los te koppelen van de metaforen van connectiviteit.

Maar dit is de grootste paradox: al doe je het alleen, schrijven is ook de enige met betekenis overladen kunstvorm waarbij het zich uitspreken centraal staat. Het doel is communicatie. Met anderen. Meer nog dan een schilder, veel meer nog dan een componist, kan een schrijver nooit ‘alleen zijn’.

Wij worden van alle kanten belaagd door woorden - in e-mails, telefoonberichtjes, nieuwsverhalen, gesprekken laat op de avond. Het is de reden dat mensen een schrijver die zes, acht jaar lang op een roman heeft zitten zwoegen, ongegeneerd melden: ‘Weet je, als ik tijd had, zou ik ook een boek schrijven’. Niet iets wat een liefhebber van muziek heel snel tegen een componist zou zeggen: ‘Als ik tijd had, zou ik een symfonie schrijven’. We weten dat de taal, die gewoonte om te benoemen, ons uit te drukken, de verbanden te leggen die een verhaal maken, van ons allemaal is.

‘Ja’, zei Samuel Beckett, meneer Minimum, over zijn werk, ‘mijn leven, dat we blijkbaar zo moeten noemen, draaide om drie dingen: alleen zijn, het onvermogen te spreken en het onvermogen te zwijgen, daar heb ik het beste van moeten maken.’

‘Mijn leven, dat we blijkbaar zo moeten noemen.’ Beckett zag zijn drie kenmerken liever niet bij elkaar geveegd in zoiets weerzinwekkend autobiografisch als ‘mijn leven’. Maar het is wel zo - een schrijver bestaat, misschien in gelijke delen, uit stilte, verwoording en afzondering. Dat is het werk. Dat is het leven. Met anderen communiceren vanuit de allenigheid van de geest.

[p. 19]

Het verlangen alleen te zijn is een intens romantische hartstocht. Maar schrijven is sowieso een romantische bezigheid, gegrond op begeerte, noodzaak en een ideaal van menselijke verhoudingen dat we zelden aantreffen in wat we smachtend het echte leven noemen. Misschien vooral als we niet alleen leven, als onze omstandigheden geen privacy toelaten, als we worden opgeslokt door wat een gezin of een baan van ons eist, of iets anders wat het alleen zijn in de ban doet - wellicht zijn we dan het meest verkikkerd op wat het alleen zijn lijkt te bieden, op wat het belooft. En dat is vrijheid.

Ik ben weer terug bij het eerste gedicht uit mijn eigen tijd dat ik prachtig vond, een gedicht waarvan de eenvoud me overrompelde, en dat doet het nog steeds. Het is het eerste gedicht dat ik in 1968 met een groep studenten heb behandeld aan de University of Iowa toen ik amper iets ouder was dan zij, in mijn opwindende minirokje en cowboylaarzen. Ik ben altijd van dit gedicht blijven houden, maar misschien ben ik het pas onlangs gaan begrijpen. Wie weet.

Het is een eenvoudig gedicht. Ik ken het uit mijn hoofd, zoals de uitdrukking zegt: James Wrights ‘Liggend in een hangmat op de boerderij van William Duffy in Pine Island, Minnesota’, dat voor het eerst is gepubliceerd in 1961 in het zomerherfstnummer van The Paris Review:

Boven mijn hoofd zie ik de bronzen vlinder
op de zwarte stam slapen
in de wind als een blad in groene schaduw.
Door het ravijn achter het lege huis
volgen de koeienbellen elkaar
de middagverten in.
Rechts van me
liggen in een veld zonlicht tussen twee dennen
de keutels van de paarden van vorig jaar
te fonkelen als gouden stenen.
Ik leun verder achterover terwijl de avond schemert en valt.
Een gestreepte sperwer zeilt over op zoek naar zijn nest.
Ik heb mijn leven verkwist.

Dat is het. Dat is alles. Dat is het gedicht dat me al die jaren is blijven bekoren en plagen. Pas vele jaren na mijn eerste lezing heb ik ontdekt dat Wrights verbijsterende slotregel - ‘Ik heb mijn leven verkwist’ - een hommage was aan Rilkes gedicht Archaïscher Torso Apollos'. Rilkes gedicht is ook opgebouwd als een beschrijving -

[p. 20]

in zijn geval van een torso die is overgebleven van een Grieks standbeeld. Het eindigt op eenzelfde manier met een slotregel die geen logisch of zelfs maar associatief verband lijkt te hebben met de voorgaande beschrijving. Bij Rilke heet het streng: Du mußt dein Leben ändern. Wright kende het gedicht in het Duits. Het moet een grote indruk op hem hebben gemaakt.

Toen ik veel later het gedicht van Rilke ontdekte, leek het haast alsof het was beïnvloed door Wright en niet andersom. Wrights gedicht had me bij de kladden gegrepen in zijn beschrijving van een landschap dat me zeer vertrouwd was, het landschap van mijn thuisstaat waaraan iedereen voorbijraast, van een dorp dat hooguit een uur rijden van mijn geboorteplaats lag. Die plaatsnaam alleen al in een gedichtenbundel was geweldig. Pine Island! In een gedicht! En toen, jaren later, kwam ik er keer op keer langs als ik met mijn dodelijk zieke man op weg was naar de Mayo Clinic, dat Lourdes waar we zo getrouw heen gingen en dat korte tijd wonderen bracht.

In mijn eerste lezingen zag ik in de slotregel een erkenning van verslagenheid. Moedig, maar ook droevig. Ik stelde me voor dat de nederlaag erin school dat hij maar een vlinder beschreef, een verschrompelde paardenvijg, een ditje, een datje. Ik dacht dat hij zich schaamde voor zijn doelloosheid en dat hij zijn mislukking dapper verwoordde.

Een aantal jaar later toen ik het opnieuw las, nu vol van het streven van mijn eigen eerste gedichten, kwam ik tot de conclusie dat het geen mislukkingsgedicht is. ‘Ik heb mijn leven verkwist’ is een triomfkreet: ik lig hier in deze hangmat lekker niks te doen en lach me te barsten om jullie die je leven vergooien met je geploeter. Ik dacht dat hij een lange kunstzinnige neus trok naar al die drukke werkbijen in de wereld, dat hij er prat op ging een vrije geest te zijn die zich niet afbeult. Hij snoefde een lelie des velds te zijn. ‘Ik heb het lef mijn leven te verkwisten.’

En nog weer later, veel en veel later, toen ik verscheidene malen verraad en de dood en eigen mislukkingen had ervaren en die natuurlijk weer zou gaan meemaken, besefte ik dat Wright inderdaad getuigde van zijn falen, maar van een heel ander falen dan ik als jonge dichter had begrepen.

Dit is hoe ik dit schijnbaar eenvoudige gedicht nu begrijp (alsof ik zou kunnen denken dat dit mijn definitieve lezing is): liggend in de hangmat is de dichter alleen en hij denkt nergens aan. Hij leeft op dat moment in allenigheid, in de allenigheid van zijn geest. De wereld met al zijn alledaagse details - de slapende vlinder, paardenkeutels - komt dit alleen-zijn binnen dat zijn bewustzijn vormt. Hij beseft dat dit hem nog nooit eerder is overkomen - hij heeft de wereld nooit echt gezien, in alle realiteit en detail. Dit besef verbijstert hem. Hij heeft zijn leven verkwist juist omdat hij zijn leven niet genoeg heeft verkwist, of het überhaupt heeft verkwist, tot aan dit moment. Dat was zijn vergissing. Hij is niet mislukt.

[p. 21]

Hij erkende dat hij zijn leven had verkwist - dat wil zeggen: zijn geest. Maar niet om de reden die ik vermoedde. Die slotregel - ‘Ik heb mijn leven verkwist’ - is gedrenkt in verwondering, de verwondering over de openbaring die zijn ervaring in die hangmat hem heeft gebracht. Eindelijk verkwist hij zijn leven. Het is een moment van ommekeer, denk ik. Geen verwaten haha, maar een opgetogen aha.

Hij ziet dat die leegte van het zelf, dat alleen, het leven de moeite waard maakt, de moeite van het schrijven waard maakt. Hij is schoongespoeld van ambitie, van eigendunk, schoongespoeld van schaamte over zijn mislukkingen, verlost van zijn verbolgenheden. Hij heeft zelfs de tijd losgelaten, de geschiedenis: de bronnen van spijt. Wanneer die zachte pijn dan uit je wegtrekt, wanneer je vrij bent, resteert alleen nog het besef. Dat is komen dagen en dat, niet je ego, is je ware zelf. Alleen, buiten de tijd maar paradoxaal genoeg in het ogenblik.

Daar ligt hij, de dichter, los van de grond in dat zo efemere tuinmeubel, de hangmat, wiegend in de eeuwigheid van het ogenblik, en hij heeft zich eindelijk van zichzelf ontdaan. Dan komt heel de wereld binnen stromen.

Het is woest gewoon, dit paardenmest- en koeienbellenogenblik. En toch is het mooi. Mijn man gaf mij dit idee tijdens zijn laatste inzichten aangaande het leven van de geest, wij tweeën in de keuken gedurende zijn laatste week, hij broos maar nog altijd fel terwijl hij mij in mijn wanhoop manisch bezig zag met mijn multitaskende leventje vol afvinklijstjes. Hij had de warme koffiemok in zijn handen die ik hem had gegeven en zei zomaar geheel uit het niets (dacht ik): ‘Je moet altijd een deel van je geest vrijhouden.’ Gezegd tegen mijn achterhoofd terwijl ik ronddarde door het vertrek, in beslag genomen door allerlei taken. Hier werd iets wezenlijks gezegd - dat begreep ik wel. En later dolf ik het weer op als een verloren sieraad, dat ik nu in ogenschouw kon nemen, in m'n eentje zittend in diezelfde keuken: de geest van de dichter moet apart staan. Het is een geest die mijn moeders verlangen - ‘Ik vil alleen zijn’ - bewerkstelligt. Alleen zijn op deze manier is echter geen afzondering maar eindelijk en volledig opengaan voor de naar binnen stromende werkelijkheid die de wereld is.