Terras. Jaargang 2018 (14-15)

[p. 116]

Fleur Jaeggy
Negde en de hangende engel
Vertaling: Annemart Pilon

Negde

Het was erg koud, in de winter in New York. Joseph liep zijn huis in Brooklyn uit om wat te ademen. Voor zijn nachtelijke wandeling. Zonder jas. Hij wilde alleen maar lopen en ademhalen. Een frisse neus halen. Hij tuitte zijn lippen, poeff, twee trekken van zijn sigaret. Hij had behoefte aan die kwaliteit Baltische lucht, die op sneeuw wachtte. Aan de lucht die uit de monding van de rivier kwam en op zijn deur achter de zuilen klopte. ‘Ga naar buiten’, beval de lucht. En hij gooide een handvol vrieskou naar Joseph. Op dat uur was er niemand meer. Een hondenoppasser liep met de lijnen terug naar huis nadat hij de dieren had teruggebracht.

Hoe dichter Joseph bij het water kwam, hoe snijdender de kou werd. De winter, het ware seizoen van het jaar. Net als in Sint-Petersburg. ‘De brede rivier ligt er wit en bevroren bij, als de tong van een continent dat tot stilzwijgen is vervallen.’ Dat schreef hij. Een mysterieuze poolwind door de takken van de bomen. Joseph kan niet anders dan op plekken wonen waar water is. Hij is als een marinier. Hij speelt met de dolle rooswind, die hem naar de rivier duwt. Hij hield van de blauwe uniformen van de marineofficiers en de lange jassen met de dubbele rij vergulde knopen. Zoals de nachtelijke lanen met de steeds kleiner wordende lichtjes. Op zijn veertiende had hij zich opgegeven voor de onderzeedienst, maar hij werd niet toegelaten tot de opleiding. Daarna de gevangenis in. Wat beter is dan het leger. Hij wandelt verstrooid, bijna op een afstand van zichzelf. Zijn verstrooidheid belet zijn weemoedige blik niet om op te letten. Woorden, landschap, stilte, zou Frost zeggen. Is het misschien de vrieskou die een dichter van iemand maakt?

Nog een paar minuten en dan is Joseph bij de Promenade. Zo heet de oever langs de riviermond. De bankjes kijken uit op het water. En op Joseph. De sleepboten, de duwbakken, de wolken trekken voorbij. ‘Het korvet snijdt door de golven met het profiel van Franz Liszt.’ Er is rust, vage onrust, getemperd, een beetje leegte. Het is fijn om op een bankje te zitten en met een gevoel van wederkerigheid aan de leegte te denken. Overdag spelen kinderen in een nabijgelegen tuin. Ze speelden vrolijk, gesmoord gelach en vele bontgekleurde wollen mutsjes.

[p. 117]

Joseph is in gedachten. De gevels van de huizen, grillig en frivool, hebben een hardnekkige bisschoppelijke mildheid. Het lijken jong gebleven juffrouwen. Die stiekem naar buiten kijken van achter het raam. Het haar opgestoken, een kanten kraag, kleine witte knoopjes in perfecte knoopsgaten. Op het bed ontbreken teddyberen.

‘De schattige slaapkamer (met teddyberen op het kussen) waar zij haar “nachtmerries” heeft. De warme, knusse keuken met de naar thee geurende snorrende chrysant van een gaspit. Het silhouet van een lichaam landt in een fauteuil, daalt als droesem naar beneden.’

Een buffetpiano. Er klinkt nog een melodie, steeds verder weg, gedempt. De juffrouwen draaien hun blik weg van het raam, de gordijnen gaan dicht en er valt alleen nog licht op de bloemen achter het raam.

Aan de reling van de Promenade hangt een bord. Quiet zone. En vier keer een duidelijk zichtbaar NO:

NO RADIO PLAYING
NO BOOM BOXES
NO MUSICAL INSTRUMENTS
NO LOUD OR UNNECESSARY NOISE

Geen fietsen, en verder nog, zeer duidelijk aangegeven, At any time. Op ieder moment. Onnodig geluid. Dit is een tijdloze quiet zone. En dat is buitengewoon geruststellend. Ook het geluid van de stemmen lijkt te verzwakken. Misschien ruziën de voorbijgangers niet. Misschien is dit een bijna gelukkig land. Joseph kijkt naar de torens. De boot van de brandweer, met de motor die water in een waaier spuit, glijdt langzaam weg. In de donkere lucht vliegen donkere vogels. Aan de andere kant de grote depots, de magazijnen. En in een rechte lijn tegenover hem de torens. Dat is wat Joseph ziet, de Twin Towers. Dat waren ze, ooit.

Ze hebben ze in brand zien staan vanaf het rustige deel van de Promenade. Ze waren getuige van de verwoesting. Ze waren daar, de toeschouwers.

Ze hebben ze in brand zien staan, weerspiegeld in het water. De ramen leken zich ergens van te bevrijden. De brand aan de Hudson River. Het kan dat Joseph weet dat ze er niet meer zijn. Er ontbreken twee torens. Daar, aan de overkant van de Promenade. Het verblindende licht van de hekserij. Het heeft een diep gat en verdriet achtergelaten die niet weggaan met woorden en handen. Joseph zag de Neva weer voor zich en liep terug. Elders, een nacht zonder schaduw, in de maand mei, schreef hij in de lucht. De lucht was helder, lichtroze, zacht. Nu schrijft hij in het donker. Hij heeft genoeg aan het papier en de inkt voor de duur van de duisternis. Iedere plek is voor hem een stad in zijn hoofd met de naam Negde, wat in het Russisch ‘nergens’ betekent. En Joseph ging nergens heen om adem te halen.

[p. 118]

Dit is zijn schrijftafel, de plek van overal. Het schijnsel van onder de groene kap werpt een geglazuurde schittering op de voorwerpen die er liggen. Een constellatie van spullen, onbeweeglijk als vliegende pijlen. Een piramide, een piepklein blikken vliegtuigje, de ventilator. Vulpennen, geheimen en schuilplaatsen. De klok staat stil. De smalle, zwarte wijzers vermengen zich met het afscheid. Het is nog winter in de kleurloze tuin onder de bakstenen muur. Voor het raam is het grijze rolgordijn half neergelaten. De onwetende voorwerpen van Schmerz en Schmalz, sentimenteel gedoe en innerlijke pijn, ze brachten hem papier en inkt. Een comfortabele karmijnrode fauteuil met arabeskenversiering en een groen kussen luistert naar het getik van de schrijfmachine. En naar de nauwelijks merkbare stroom woorden die nog niet zichtbaar zijn. De voorwerpen voelen dat ze ergens deel van zijn, als in een pact. Ze willen Joseph niet loslaten. Ze willen niet verplaatst worden en als iemand dat doet, keren ze terug naar hun plek. Het lijkt of ze op hem wachten. Het borstbeeld van Poesjkin is naar de deur gekeerd. Aan de wanden Anna Achmatova. En Wystan Auden. Alles zoals het was. Misschien is hij niet echt weggegaan, Joseph Brodsky.

[p. 119]

De hangende engel

Het sneeuwde. Al jaren, leek het. In een desolaat dorp in Brandenburg roept een jongen door een megafoon een kerstpreek. Het dorp heeft weinig inwoners. De huizen zijn omringd door een muur. Op de muur een foto van een wolfshond. ‘Ich wache’. ‘Ik waak’. Het lijkt een politiefoto. Een foto van de eigenaar ontbreekt. De één waakt, de ander hitst op. Zodra iemand langs de muur liep, klonk er een hels geblaf. Er zijn geen winkels. Maar twee keer per week kondigt een sirene het busje met levensmiddelen aan. Dat met het brood had ook een groot assortiment zoetigheden, gebak, strudel, marsepein. De vrouwen, een handjevol, gingen in de rij staan, hun tas in de hand, netjes achter elkaar alsof er een menigte voor hen was. Wanneer het busje met het vlees kwam, werd hun blik oplettender. Ze bestudeerden de waar, de prijskaartjes, de messen. Geld zat er nauwelijks in hun zwarte portemonnees. Op die momenten kwam het dorp tot leven. De vrouwen praatten met elkaar en wekten de indruk dat ze veel te vertellen hadden. Wanneer ze zwegen, was het duidelijk dat er niets meer te zeggen viel. Plotseling zwegen ze allemaal en keerden ze terug naar huis.

De jongen wordt vergezeld door een oude man. De baas, zijn meester. Door zijn verschijning lijkt hij op een monnik en een pokerspeler, zoals je die in films ziet. Hij heeft de jongen onderwezen. Hij heeft hem gekleed en gevoed. Hij heeft hem een slaapplek gegeven. De oude man is ontsnapt aan gevangenissen, brandstapels en scholen. In ruil daarvoor moet de jongen prediken en bedelen. Om een aalmoes. Een broederlijke haat verbond hen. De jongen voelt om zijn nek het touw dat hem aan de man bindt. Hij voelde in al zijn botten en in zijn bloed een oerdrang om te haten. En zo wist de jongen de mensen te ontroeren wanneer hij de preken voorlas. ‘En nu zingen’, zei de oude man tegen hem. De jongen schreeuwt uit het psalmenboek. De vrouwen gaan om hem heen staan. Ieder van hen geeft hem een aalmoes. Ze aaien over zijn hoofd, zijn zwarte wollen puntmuts. Ze willen hem aanraken. De jongen kijkt liefdevol naar hen, zoals de oude man had aangeraden. Het is kerst. De buit is aanzienlijk.

Zo nu en dan gaat de jongen de bossen in. Die hoog en diep zijn. Op ijzige dagen brengt de hemel een bezoek aan de bomen en daalt er een scherp geestelijk licht, zoals de jongen die ernaar kijkt het noemt, op de aarde neer, tot aan de wortels. In de winter kun je makkelijk verdwalen in de bossen. Dan tekent de jongen met de neus van zijn bergschoenen een aantal pijlen op de paden. Ze verdwijnen gauw. ‘Hier was ik’. Hier was de jongen die predikt. Hij kijkt naar de punt van de pijlen en ziet dat de richtingen waarnaar de pijlen wijzen allemaal op elkaar lijken. En dat de tekens gauw verloren gaan in de sneeuw. Alles verdwijnt ook in het leven. Hij zou willen huilen. Maar de kortstondigheid ervan, het vervagen maken hem blij.

[p. 120]

De kleine prediker en de oude man staan voor de bakstenen kerk. De deur gaat piepend open, het is bijna menselijk gejammer, een onderdrukte pijnklank. Het lijkt een ‘nee’. Jarenlang was de kerk gesloten. De bakstenen hebben de kleur van de herfstbladeren, moerasgroen, gebruineerd goud, oker, gepatineerd door de nacht en het mos. Het omringende witte landschap doofde langzaam uit. Je kunt een glimp opvangen van de eenzame wachtershuisjes in de vlakte, achtergelaten door Russische soldaten. Zwijgende schildwachten, schimmen met stijf geworden uniformen en hun karabijn. Ze lijken naar buiten te kijken vanuit hun ingenomen posities. De jongen trekt hun aandacht met een fluitsignaal. ‘Jullie hebben nog een paar minuten’, zegt hij, ‘om jullie ware gezicht aan te trekken.’ Hij zegt hetzelfde tegen de onzichtbare gasten van de verlaten huizen, van de kale ramen met verstofte gordijnen, tegen de bedienden in de vervallen gebouwen, met uithangborden van bedrijven die niet meer bestaan. Op het cement is nog Supermarkt te lezen.

Een paar maanden daarvoor had de jongen een reis terug in de tijd gemaakt. Een reis naar een huis in de DDR. Wohnen in der DDR. Zo drukten de organisatoren van de expositie zich uit. Kultur im Heim. De inwoners werden uitgenodigd om de kamers binnen te gaan waar de gezinnen van de DDR hadden gewoond. Een authentieke reconstructie van ‘een waarheidsgetrouwe leefomgeving’. De bezoekers worden aangespoord om de kasten en de laden open te trekken en de geheimen te ontdekken. Het bezoek begint in de woonkeuken. Er stonden pannen op het vuur, zonder vlam. De kinderkamer, de lappenkat, de televisie, de Rossini-radio, een stuk zeep, ‘Rose von Florenz’. De Riesaer-lucifers, die de jongen direct pakte. ‘Hier vindt u een deel van uw jeugd of kindertijd, of iets interessants uit het dagelijks leven van andere mensen.’ De jongen was zo onder de indruk van die woning, veel meer dan van een koninklijk paleis met een balzaal en een spiegelzaal. Ze moesten hem dwingen om weg te gaan. Hij wijdde een gedachte aan degenen die in die kamers hadden gewoond. ‘Vrolijk Kerstfeest’, zei hij tegen hun overblijfselen.

In de kerk hangt een enorme houten engel. Ze zeggen dat hij in de jaren van de eenzaamheid en het isolement nog groter is geworden. Noch in Polen noch in Duitsland bestaat een engel van dergelijke afmetingen. Zodra je de kerk binnenstapt, lijkt het alsof die reus je wil aanvallen. Hij jaagt angst aan. Misschien wilden ze daarom de kerk niet opendoen. Jarenlang. En vaak was de sleutel, de vervelende sleutel, nergens te bekennen. Nu komen de gelovigen binnen. Geoffrey, met zijn donkere huid, heeft sneeuw geruimd en hij kan geen afscheid nemen van de schep die hij als een kruisbeeld omhooghoudt. Een ouder echtpaar, ze houden elkaars hand vast, lange overjassen. De tuinman die voor de bloembollen onder de grond zorgt is er. Voor hem is de tuin winter, is de tuin Kerst. Ze zitten op de eerste rij. Ieder is verzonken in zijn

[p. 121]

eigen gedachten. In de achterste rijen bewogen schaduwen, als mensen. Iedereen zong de lof van de Heer.

Terwijl hij naar de engel kijkt, moet de jongen denken aan het verhaal dat hij had gelezen over een kosteres - voor een kwart kosteres en voor drie kwart zieneres. Goed, de kosteres was geroepen door de engel. Ze reisden samen. Ze waren overal op de wereld geweest. Zij woonde in een cel met twee stoelen, eentje zonder leuning en eentje zonder zitting. Daarbinnen had ze visioenen. Ze praatte met de Heer. Wanneer ze haar taken als kosteres vervulde, werd haar ziel plotsklaps losgerukt en dan klom ze naar de hoogste plekken van de kerk, naar de raamkozijnen, de roosvensters, naar alle plekken waar het voor mensen onmogelijk leek omhoog te klimmen. Maar haar, de kosteres, lukte het.

En de jongen? De kleine prediker was vervuld met twijfel en wrok. Hij wilde iets specifieks weten van de engel. Zelf lukte het hem niet om van de grond te komen. Sterker nog, het leek alsof hij alleen kon bezwijken. Koppig als hij is, staart de jongen de engel uitdagend aan. Zijn ogen staan glazig en droevig. In zijn zak zitten de Riesaer-lucifers. De alcohol heeft de oude man. Hij was er klaar voor om een daad van heiligschennis te verrichten. Niets persoonlijks, dacht hij bij zichzelf. Ik heb niets te verliezen. Zelfs niet de toekomst. Die had hij al verloren. Die lag al achter hem. Ondertussen lopen de gelovigen in stilte de kerk uit. De kerk is opzettelijk kaal. De desolaatheid van buiten lijkt op de kerk te drukken en naar binnen te willen dringen. Vanaf de deur is de engel nog steeds zichtbaar achter een gordijn van stofsneeuw.

‘En nu’, vraagt de jongen, ‘wat is de juiste weg?’ De engel kent de grootspraak van de wanhoop, van de dronken melancholie van de kleine prediker. Hij geeft antwoord en wijst hem de weg. Hij gooit een muntje op. Het was licht, het schitterde even voordat het neerviel. Is het kop, dan gaan jullie richting Berlijn; is het kruis, dan gaan jullie richting het Balticum. Het werd kruis. De jongen en de oude man keerden zich naar hun lot. Het muntje had kruis aan beide kanten.