Terras. Jaargang 2016 (10-11)

[p. 152]

Erik de Smedt
Vallende blinddoeken
Over Konrad Bayers ‘lapidair museum’

Konrad Bayer maakte samen met Friedrich Achleitner, H.C. Artmann, Gerhard Rühm en Oswald Wiener deel uit van de Wiener Gruppe, een van de befaamde naoorlogse avant-gardebewegingen. Ze schreven teksten gemeenschappelijk, hielden in 1958 en 1959 de eerste performances in Europa onder de naam literarisches cabaret, maakten visuele en concrete poëzie, montageteksten en dialectgedichten. Op allerlei manieren probeerden ze de conventies van de literatuur achter zich te laten.

In een poëziealbum waarin Bayer een aantal gedachten vasthield, staat de lapidaire notitie ‘de taal is te onbeholpen om de waarheid te zeggen’. Wie als dichter iets probeert te zeggen, moet op zijn hoede zijn dat hij niet terechtkomt in de valkuilen van haar gebaande paden. De schrijftechnieken die de Wiener Gruppe heeft ontwikkeld, kun je beschouwen als evenveel pogingen om in taal aan de beperkingen van taal te ontsnappen. In het dagelijkse, ondoordachte taalgebruik lijken woorden en zinnen als perfecte maatpakken op onze gedachten en waarnemingen te passen. Maar is dat niet beangstigend eng? Kan het dat, om een beeld uit Oswald Wieners die verbesserung von mitteleuropa, roman (1969) te gebruiken, ‘zoveel als de wereld in zo weinig als een beetje gort’, onze hersenmassa, wordt gewrongen? Wat gebeurt er als je dat vertrouwde medium ondergraaft? ‘Het schrijven’, zegt Oswald Wiener in een terugblik op de Wiener Gruppe, ‘is geen middel voor artistieke “weergave” geweest, maar een instrument om denkprocessen te onderzoeken en voor wie schrijft een natuurlijke hefboom om de barrières van zijn voorstelling die hem bij het schrijven bewust worden, naar buiten te duwen.’

lapidair museum is het hart van Konrad Bayers der stein der weisen - de enige zelfstandige publicatie die hij heeft zien verschijnen (Wolfgang Fietkau Verlag, Berlijn 1963). Hij noemde dit boekje, waaraan hij schreef tussen 1954 en 1962, een ‘traktaat’, met een allusie op de geschriften van filosofen (o.m. Wittgensteins Tractatus logico-philosophicus) en alchemisten. Maar al bevat het de kwintessens van zijn dichten en denken, en al bestaat het zoals sommige hermetische geschriften uit zeven delen plus een voor- en nawoord, een filosofisch traktaat of een alchemistisch geschrift is het niet. Wel heeft het iets van een initiatie, waarbij de geblinddoekte adept in verschillende stappen een geestelijke transformatie ondergaat. Net als een initiatierite schrijdt het

[p. 153]

lezen voort van punt naar punt. In elke fase, na elke horde die je hebt moeten nemen, valt een blinddoek, tot je gelouterd en verrijkt uit het proces te voorschijn komt. En net als bij een rite kun je de inwijding alleen zelf ervaren en niet van buitenaf beschrijven. Zoals bij de steen der wijzen uit de alchemie of in het zenboeddhisme is het mogelijk dat het inzicht verbazingwekkend eenvoudig blijkt en toch meestal over het hoofd wordt gezien.

‘Men vindt hem op het land, in het dorp en in de stad, in alles wat door God geschapen is; toch wordt hij door allen geminacht. Rijk en arm hanteren hem dagelijks. Hij wordt door de dienstmeiden op straat gegooid. Kinderen spelen ermee. Toch stelt niemand er prijs op, hoewel hij naast de mensenziel het schoonste en het kostbaarste is op aarde en de macht heeft koningen en vorsten te doen vallen. Niettemin wordt hij beschouwd als het laagste en gewoonste van alle aardse dingen. Hij wordt door allen afgewezen en verworpen.’ (Gloria Mundi)

Literair is de steen der wijzen een eigenzinnige tekst. Het onderscheid tussen de klassieke genres valt weg; het boek bevat epische (lapidair museum), lyrische (topologie van de taal), dramatische (voorwoord, tussenspel...) en didactische passages (enkele woorden over otti bozol, de elektrische hiërarchie). De scheidingslijn tussen literatuur en filosofie, poëzie en proza, fictie en non-fictie lijkt niet meer te bestaan. Bayer, die zich nooit tot een bepaald literair procedé heeft beperkt, hanteert met magische kracht technieken die in de Wiener Gruppe zijn uitgeprobeerd. De reductie tot eenvoudige zinnen en kernwoorden, die in verschillende constellaties worden gepermuteerd, herinnert aan de concrete poëzie en het ‘methodisch inventionisme’. ‘Less is more’, maar de impasse van het logische en talige definiëren is niet te miskennen. De tekstmontage was in de groep een geliefd middel om door het combineren van uit hun context losgemaakte tekstfragmenten een semantisch onzekere toestand te bereiken. Bayer gebruikt het in zijn hermetische geografie voor een reis door de wereld, de elementen, de ruimte en de tijd in een parodie op de encyclopedische kennisdrang van de 19e eeuw, die vooruitgang belooft en verwarring brengt. Wie goed leest, vermoedt hier al een mogelijke coördinatie in een nog niet gekend punt.

Dood en wedergeboorte, scheiden en samensmelten liggen ook in de alchemie dicht bij elkaar. In de taal zelf zit een verband tussen micro- en macrokosmos als je beseft hoe ruim de toepasbaarheid is van een woord als lichaam: fysische lichamen, mensenlichamen, hemellichamen... Absolute tegenstellingen bestaan alleen in de taal, niet in de dingen. Binnen- en buitenwereld, het natuurlijke en het kunstmatige (de historische automaten als bewijs van het scheppende menselijke vernuft, onder meer Jacques de Vaucansons ‘canard digérateur’) worden één tijdens de fascinerende tocht door

[p. 154]

het lapidair museum, een afdaling in zichzelf, die herinnert aan het alchemistische bezoek aan het binnenste van de aarde, de moederschoot waaruit de steen geboren wordt. Het is de duisternis die het licht voortbrengt.