Terras. Jaargang 2016 (10-11)

[p. 144]

Miek Zwamborn
Emulsie - inleiding op
's nachts gloeien de schepen

Al jaren staat er tussen mijn kookboeken een foliant waar ik me zo af en toe aan laaf. Ik kook er niets uit, het lezen van de recepten is genoeg om mijn honger te stillen.

De steen der wijzen, inhoudende 850 recepten voor allen en over alles, geschreven door een anonieme scheikundige. Er staat in beschreven hoe je kleefstof van vlooienzaad maakt, hoe je roetvlekken verdrijft en vlekken van wagensmeer verwijdert, hoe je zeemleer verft, citroenhout nabootst, hoe je honing bleekt, houtskool ontkleurt, ivoor zuivert, hoe je arsenicum ontdekt in behangsel en bloemen, banden en strepen op geweerbogen zichtbaar maakt, hoe je amalgama mengt voor het plomberen van kiezen, hoe je zuivere horlogemakerolie bezigt of vlekkogels vervaardigt en ga zo maar door.

Het boek is een afgeleide van de legendarische steen der wijzen (lapis philosophorum), een alchemistische substantie die in staat zou zijn om gewone metalen in edelmetalen te veranderen, in het bijzonder goud. De steen zou alle kwalen genezen en het leven verlengen of eeuwig maken.

De steen der wijzen werd als het hoogste doel van de transmutationele alchemie beschouwd. Het gehele productieproces dat moest resulteren in de steen stond bekend als het Grote Werk (opus magnum), want alchemisten zagen zichzelf graag als filosofen. Naar de steen der wijzen wordt in historische teksten ook wel verwezen met de termen elixir (oorspronkelijk Arabisch) en rode tinctuur. Omdat alchemisten hun teksten vaak hermetisch maakten, zijn er vele schuilnamen te vinden, bijvoorbeeld basilisk, salamander en kameleon.

Transmutatie langs scheikundige weg bleek onmogelijk. Daarom heeft er nooit een vast recept in de literatuur gedomineerd. In plaats daarvan kun je soortgelijke metaforiek aantreffen in chrysopoëtische traktaten, maar de recepten blijven van elkaar verschillen en worden niet concreet. Diverse traktaten vermelden het gebruik van een speciale oven, maar vervolgens ontbreekt een beschrijving van hoe de oven er precies uit ziet, wat men er precies in moet doen, hoeveel en hoelang, het blijft gissen. Een hypothetische steen waarvan niemand weet hoe die vervaardigd moest worden.

Vroegmoderne alchemisten die de steen wilden maken, konden hun ingrediënten in veel verschillende materialen zoeken. Er waren steeds drie hoofdbestanddelen:

1.	kwik (mercurius)
2.	natrium/ salpeter
3.	vitriool (vaak koper- of ijzersulfide)

[p. 145]

De kracht van vitriool is te lezen in Een onverwacht weerzien door Johann Peter Hebel in vertaling van Anneke Brassinga in Terras #04:

‘De molenaar maalde, de smeden hamerden op het aambeeld, de mijnwerkers groeven in hun onderaardse werkplaats naar ertsaders. Maar toen de mijnwerkers in Falun in het jaar 1809 kort voor of na Sint-Jan een gang tussen twee schachten probeerden open te leggen, op ruim tweehonderd meter diepte, dolven ze uit het puin en het vitriool het lijk op van een jongeman, die geheel doordrenkt van ijzervitriool was maar voor het overige geen spoor van ontbinding vertoonde en onveranderd was, zodat zijn gelaatstrekken en leeftijd even goed af te lezen waren als wanneer hij maar een uur voordien gestorven was of eventjes ingeslapen tijdens het werk.’

Terug naar de steen. Er bestond ook een onderscheid tussen het soort ‘katalysator’ dat men kon maken, namelijk een specifieke voor één materiaal (particularium), en een universele, wat de steen der wijzen weer was.

Mijn steen in de keuken komt bij de vertaling van 's nachts gloeien de schepen van Nico Bleutge goed van pas. Namen van bestanddelen en de verhouding waarin zij onderling gemengd worden, blijken door Bleutge zorgvuldig op de planken binnen zijn gedichten te zijn opgeborgen.

Bleutge schreef zijn cyclus, die in totaal 10 gedichten telt, in Istanbul. Zijn uitzicht op de Bosporus bepaalde mede het onderwerp. In de cyclus is het water bindmiddel. Er worden woorden vervoerd over water. Zijn zinnen drijven op de zee. Bleutge legt de snelheid vast van de reuzentankers en containerschepen die aan zijn raam voorbij varen. Hij vervlecht wateren, gebieden en tijden. In deze serie zijn invloeden terug te vinden van literaire werken als bijvoorbeeld de siencefictionroman Berge Meere und Giganten van de Duitse schrijver en essayist Alfred Döblin waarin een wereld voorgesteld wordt (tussen de 20^ste en de 27^ste eeuw) geteisterd door catastrofes: technische ontwikkelingen, natuurkrachten en desastreuze politiek, globalisering, massamigratie, chemische wapens en gemodificeerd voedsel. Bleutge blikt ook achteruit en speelt in zijn cyclus met beschrijvingen van middeleeuwse technieken om kleuren te vervaardigen. Er duiken kleurstoffen op die naar planten ruiken, er is een molen waar pigmenten drogen en iemand wrijft de schors blauw.

Uit onrijpe kruisbessen is de kleur sapgroen te verkrijgen en de bast van sleedoorn staat garant voor een diep rode kleurstof lees ik in mijn De Steen der wijzen.

Omdat ik nooit goed het verschil tussen een pigment en een kleurstof begrepen heb, zoek ik het op. Pigmenten hechten zich in tegenstelling tot kleurstoffen slecht aan het te kleuren object, er is meestal een bindmiddel nodig. Pigmenten lossen ook niet snel

[p. 146]

op, ze dispergeren en blijven voortbestaan als kleine korrels. De korrelgrootte bepaalt mede de kleur. Als je zo naar de verzen van Bleutge kijkt en de woorden als korrels ziet die niet helemaal hechten lijken ze wel op de opgestapelde containers, elk met een eigen kleur en inhoud. De gedichten zijn zwaar geladen. Bleutge dwingt de lezer om net als de bevrachters de regels beetje bij beetje uit te pakken.