Terras. Jaargang 2016 (10-11)

[p. 114]

Anniek Kool
125 gram blokkadebrood -
inleiding op Lente in Leningrad

Margarita Aliger is een Russische dichter van Joodse afkomst. Ze leefde van 1915 tot 1992, wat haar een tijdgenoot van Anna Achmatova maakt. Aliger is veel minder bekend dan Achmatova, mischien omdat Aligers poëzie een schoolvoorbeeld van het socialistisch realisme is (haar werk propageerde Stalin, de Sovjet-Unie en het communisme), terwijl Achmatova vernieuwende, dissidente poëzie schreef, die door de staat niet werd erkend. Hoewel Aligers gedichten (stilistisch en/of inhoudelijk) misschien minder ‘spannend’ zijn dan die van Achmatova, schetsen ze wel een tijdsbeeld en raken ze de lezer diep. Het is duidelijk dat wanneer Aliger schrijft over de ‘heroïsche Rus’, ze dit vol overtuiging en overgave doet.

Aliger heeft veel geschreven over en tijdens WOII, en ook ‘Lente in Leningrad’ gaat over deze oorlog en hoe de Rus hierin volhardde. Het gedicht dateert uit 1942, ten tijde van het beleg van Leningrad, het huidige Sint-Petersburg. Van september 1941 tot eind januari 1944 kon niemand het door de Duitsers omsingelde Leningrad in of uit. Tijdens de bijna 900 dagen belegering stierven vele Leningraders door honger, ziekte of kou. De opslagloodsen met de voedselvoorraden voor de stad werden al vrij snel door de Duitsers gebombardeerd. Wat zich in Leningrad heeft afgespeeld is moeilijk voor te stellen. Er was geen elektriciteit, water of voedsel. In de winter van 1941-42 was de hongersnood zo groot dat er een speciale eenheid werd opgericht om kannibalisme aan te pakken. Op de radio kregen de Leningraders alleen nieuws over de veldslagen die werden gewonnen, niets over de situatie in Leningrad.

Na de bevrijding was het beleg tijdenlang een controversieel onderwerp. Sterker nog, het was verboden erover te praten. Stalin moest in een positief daglicht worden gesteld: het was niet de bedoeling over verliezen te spreken, maar alleen over de vele Russische overwinningen. Hoeveel mensen er daadwerkelijk in Leningrad waren gestorven en op welke manier werd lang verhuld. In plaats daarvan werd gesproken van het heldhaftige optreden van de Leningraders. Ook nu nog wordt de dag van de overwinning op de Duitsers (ofwel ‘Djen pobjeda’) groots gevierd in Rusland.

Het beleg van Leningrad is voor vrijwel alle Russen een belangrijk en bijzonder pijnlijk moment in de geschiedenis. Een gebeurtenis die met een Westerse bril op wellicht anders wordt ervaren: je zou je kunnen afvragen of de nadruk die op het heroïsche optreden van de Leningraders wordt gelegd hun lijden niet overschaduwt. Dit raakte bij een Russische vriendin van me een gevoelige snaar. Er was geen sprake

[p. 115]

van het overschaduwen van leed, zei ze. Slechts van waardering voor krachtig optreden. ‘Russen,’ zei ze, ‘zijn een collectief volk: wij vechten voor ons land. Ook bij jonge mensen zit het beleg van Leningrad vers in het geheugen.’ Deze vriendin is in Petersburg opgegroeid, is onderwezen en opgevoed door Leningraders, Russen die in de fabrieken hebben gewerkt en hun rug rechtten tegen de Duitse bezetter.

Interessant gegeven: de ‘jij’ die wordt aangesproken in dit gedicht is een vrouw (iets wat in het Russisch valt af te leiden aan werkwoordsvormen in de verleden tijd). Hoewel dit verdwijnt in de vertaling (wij kunnen dat immers niet zien aan Nederlandse werkwoorden), is het typerend voor de tijd en plaats van het gedicht: vrijwel alle Russische mannen waren aan het front aan het vechten, terwijl de vrouwen achterbleven en het werk in de fabrieken overnamen.

Deze vertaling is het tweede van de vier delen waaruit dit gedicht bestaat. Het leek mij belangrijk ook andere stemmen uit Rusland aan het woord te laten dan vaak het geval is. Het maakt volgens mij niet uit met welke achtergrond je naar deze vreselijke geschiedenis kijkt: de kracht van de Leningraders is een onbetwistbaar feit. Aliger laat zien dat deze kracht niet schuilt in het feit dat iemand ‘van steen’ is, maar juist in het feit dat iemand leeft, mens is. Dat menselijke lijkt mij een mooi tegenwicht bieden aan de harde metalen en grondstoffen die in dit nummer centraal staan.