Terras. Jaargang 2015 (08-09)

[p. 21]

Erik Lindner
Port Bou

Wat betekent het om de grens te weten tussen onthouden en vergeten, vraagt Breyten Breytenbach in de reeks ‘Eine kleine Nachtmusik’. Hij stelt de vraag te midden van rotsblokken die hij een inkapseling van beweging noemt en vindt daar de ‘afsluiting van gedanste tijd’. Hij hurkt en kijkt op naar de bergen, onderzoekt de feitelijke grens en de verbeelding, gangen, ravijnen, de grenzen van de verloren tijd. Het is haast een retorische vraag: als er een grens is aan wat je kunt weten, kun je dan ook die grens weten? In de reeks gedichten (die verschenen in de bundel Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte) bezoekt hij niet Walter Benjamins feitelijke graf maar cirkelt hij met zijn denken om de plek waar hij stierf. De dichter is door de nacht gegaan, het donker doorgekomen dat de grens tussen twee dagen vormt, door de tunnel gekropen die onder de berg doorloopt van het ene land naar het andere.

De grens tussen Cerbère en Port Bou bestaat uit een klif, een weg die omhoog slingert en aan de andere kant langs haarspeldbochten neerdaalt, langs het huis van een verlaten douanepost, boven een rots die haast wegglijdt in de zee. Boven de baai staat een bank te midden van zeven olijfbomen op de rotswand. Niets herinnert in juni 1993 aan de dood van een passant, Walter Benjamin, al ligt er een steen bovenop de volgende klif op de kleine katholieke begraafplaats. Het plaatsje oogt vervallen, een paar bejaarde Engelse toeristen lopen langs de kade. In het Hostal Commercial eten weduwnaars hun soep. Aan de overkant van de Rambla Catalanya, waarvan de bladeren van de platanen in het raamkozijn prikken, is het Hostal de Francia waar Benjamin stierf. Ook daar geen enkel teken dat op Benjamins dood wijst.

Achttien maanden later is het stadje veranderd. Als je de haarspeldbochtweg afrijdt, staat er een groot bord, in etalages hangen foto's van de schrijver. Bovenop de klif is bij de ingang van de begraafplaats een stuk uit de rots gehakt, er steekt een verweerde trap in van roestend staal die eindigt boven de branding. De treden gaan naar het niets, ze lopen naar de afgrond. Hoger op de klif staat op een plateau een eenzame sokkel waar niets op staat. Plateau en sokkel zijn gemaakt van hetzelfde roodbruine staal als de trap, dat meteen na oplevering verweerd lijkt. Wat zegt het de bewoners dat iemand hier passeerde, inmiddels vierenvijftig jaar geleden en niet vijftig, na allerlei geruzie in Duitse kranten of er wel een miljoen mark mocht naar een beeld buiten Duitsland voor iemand die niet helemaal Duits was.

[p. 22]

‘In de helderheid van de ochtend / zie je dat het tafelblad even scheef was / als je betoog tegen de wormen in de monding,’ schrijft Breytenbach. September is geen juni, dagjestoeristen uit de achterliggende provincies baden in de zee, de mensen zijn nors, ze hebben al genoeg voorbijgangers gezien de laatste maanden. Vanaf de klif is te zien hoe de tramontane, die koude wind die met hoge snelheid over de bergen komt, op het wateroppervlakte slaat, kleine wervelwindjes maakt, het water even optilt als een fontein. In de baai zijn duikers, de lucht is strakblauw ondanks de harde, koude wind.

Wat betekent het om de grens te weten, die te kennen, te weten wat je vergeet? Volgens een van Benjamins thesen ‘Over het begrip van de geschiedenis’, raadde Fustel de Coulanges de historicus aan om, wilde hij een tijdperk opnieuw beleven, alles uit zijn hoofd te zetten wat hij van het latere verloop van de geschiedenis wist. Het is een moedwillig vergeten, een poging tot concentratie. Het is ook een methode van inleving, waar Benjamin maar al te graag mee wil breken. Al is het maar om de droefgeestigheid die gepaard gaat met het onvermogen het werkelijke historische beeld te bemachtigen op te heffen. Droefgeestig ook door het besef dat men zich alleen maar in de overwinnaars inleeft. Het is de wakkerende vlam die ons belet om scherp te zien. Men kan niet tot in detail bepalen wat men onthoudt en wat men vergeet. Er is geen document van de cultuur dat niet tegelijk een document van de barbaarsheid is, stelt Benjamin. Het is zijn taak de geschiedenis tegen de haren in te strijken.

Terwijl Walter Benjamin de theologie vergelijkt met een dwerg die klein en lelijk is, en die een schaakautomaat zou kunnen bedienen, vergelijkt Breyten Breytenbach in een ander gedicht de Afrikaanse dichtkunst met een buikpop. Een die je op schoot kan laten dansen en vrijheidsliederen kunt laten zingen voor Afrika, ‘want in Afrika / is het 't voorrecht van een dichter / immers dat je niet hoeft in te staan / voor je opinies.’ De betekenis staat op het punt van vertrekken en het gedicht blijft als ‘afgeworpen vervelling’ achter. Maar de vlucht blijkt een spiraal en op het eind vertelt juist het gedicht het verhaal van een vervelde betekenis. Breytenbach lijkt vastberaden, er klinkt een bijna opgewekt pessimisme door zijn woorden. Want wie denkt te begrijpen die pist naast de pot, en wie begrijpt doet dat tegen zichzelf aan.

Een gedicht is zoiets als een bergtocht. Met stramme benen moet je al klimmend jezelf lenig zien te krijgen, de regels uiteen rekken. Je weet dat je straks in de afdaling soepelheid hervindt, lyriek, dat je je moet hoeden niet te snel te gaan en te struikelen. Bovenop de bergkam vind je pal naast de grens een uitgebrande hut voor bergbeklimmers. De deur staat open en aan de achterkant ook een raam. In de zwartgeblakerde ruimte zie je in de twee verkoolde kamers eeuwige sneeuw liggen, in een perfecte z-vorm. De vlucht van Walter Benjamin lijkt een voorbode van een exodus van zo velen.

[p. 23]

Een bergwandeling is een ontknoping, boven op de top waaien complexere gedachtegangen uiteen en komt er orde in je hoofd. En net als je het inzicht wilt opschrijven, steekt er een storm op. Het is de tramontane die je heel even van de aarde haalt en je meteen weer als een zak aardappelen op de grond teruggooit. Je bent iets kwijt, je tast over rots op de helling nabij de afgrond en je handen vinden er een montuur met maar een enkel glas. Daarmee zie je op de treden van het monument het tweede glas, twee treden achter de glasplaat, twee treden voor de afgrond. De glasplaat loopt niet tot op de trede, er is een opening waar je een hand doorheen kunt steken, maar die haalt alleen de volgende trede. Naast de deur in de muur rond de begraafplaats ligt een stuk hout, een schephout met een oplopend einde. Daarmee lukt het het brillenglas een trede hoger te schuiven, waarop je het met je andere hand kunt pakken. Maar het schephout valt op de tweede trede en is ongrijpbaar, het stuk hout zal het monument blijven verminken tot het wegrot en vergaat.