Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

Dat tiende capitel is vanden water uut den buuc to trecken

In ⁶³⁵ desen boeck sal ic bescriven saken ende teyken van ydropesyen ende som cure die ic gheproft hebbe datmen mach weten in wat steden men sal werken mitten handen. ¶Ic segghe dat ydropesye in die welke is I overvloeyende ⁶³⁶ couthede zwellet over alden lichame boven maten off die ydel steden sin bereyt to ontfanghen die overvloeyende materien van deser ziecheide. ¶Die meisters van Salernen segghen datter sin IIII maniren van ydropesyen, ende die van Arabyen segghen datter sin III maniren. Die ene is ene rauwe fluma, ghemenghet myt blode, ende is ghesprey

635 Emendatie: het handschrift heeft ‘Iin’.

636 Emendatie: het handschrift heeft ‘ouvloeyende’.

[fol. 174r]

det over alle den lichame zwellende ende heit ydrosarga. ¶Dat ander is I gheluw water dat sinket al totter holhede vanden buke onder syphac ende dit heit alschites. ¶Dat derde is I dicke ventositeit, verscheiden van I coude materie ende vergadert in de holheide vanden buke ende heit timphanicites ⁶³⁷ . Somme segghen dat yposercha comt altoes van vercoutheden. Timphanicites comt som wilen van hetten ende mest van couden. Ende alschites comt mest van hetten ende selden van couden. Mer nochtan alle manire van ydropesye comt van couder materien. Ende daer omme segghen si waer die ghene die hevet ⁶³⁸ ydroposye is I coude materie. Ende elke manire van ydropesye mach comen van couden off van hetten voergande. ¶Want alse die lever is verheet by harselven off bider hetten van alden lichame als in coertsen ⁶³⁹ ende mach so zeer vercranken dattet mach ontfanghen I coude materia van fluma ende oec ghewynnen. Ende wy hebben dicke ghezien dat die cranchede der leveren is die voergaende saken van ydropesye. ¶Oec comt ydropesye van overate ende van overdranke ende van cranchede enich anders ledes alse vander maghen ende der nyeren ende der moeder ende der longhen, der middellar. Van hare crancheden cranket die lever. Dese sake in alschites is vele verscheiden ende ghenerert ⁶⁴⁰ in die lever in sin cranchede. Ende om datter is to vele off om die dichede off om die bestopthede der weghe. So en mach et nyet gaen biden weghe daert sculdich is to gaen mer het sinket in die holhede vanden buke.

¶Teykene van ydropesye, comende van voergaender hetten off van voergander couden, sin zeer ⁶⁴¹ nuttelike den meister to weten of to kennen alse by der urinen. Ende segghen dat ydropesye comt van hetten alse die urine is roet ende sy sin dicwilen bedroghen. Want van wat saken die lever is ghecranket, ja al wart van couden, het maket som wilen rode urine. Want het mach nyet verscheiden dat bloet vander urine. Ende I luttel blodes verwet wel urine ghelijc dat I luttel saffrans verwet vele waters. Daer omme moet men som wilen I anderes sijns nigeren bider urine dan bider verwen. Want

637 In het handschrift is ‘ci’ in superscript toegevoegd.

638 Emendatie: het handschrift heeft ‘heiten’.

639 Er stond ‘coerertsen’ maar de ‘r’ is doorgestreept.

640 Emendatie: het handschrift heeft ‘ghenenerert’.

641 In de rechter marge ‘Nota’.

[fol. 174v]

ist dat die urine in yposarcha roet is ende altoes dicke in de substancie om die dichede van fluma ende van blode. Ende ist dat die voergaende zake is hetten dan waert die urine roder ende mijn dicke ende mijn in die quantiteit. Off die lever en waer verhart want dan soude int beghin die urine sin vele ende dunne, al ist so dattet mijnret int eynde van elker heter ydropisyen ende dats I quaet teyken. ¶In alscite die comt van couden, al ist soe dat die urine som wil is roet, nochtan ist mijn roet dan dat comt van heten ende die urine is meer dickere. Ende dat comt van hetten so ist dunre ende mijn ende boven gheluw ende groenachtich. ¶ Soe wat dat voer gheseghet is in alschite vander rodichede der urine al dat selve is gheseget in timphatice. Want van wat zake die lever vercrancket dan mach die urine wese roet.

¶Die teyken tusschen yposarcha ende alschites ende timphanicides sin openbaer. Want yposarcha die zwellet al dat lichame, also dat alle dat aensicht ende de arme ende alle de lede ende den hals also sin ghezwollen. Waert datmen daer op duwede mitten vinger, het soude maken I put ende daer na soudet weder vullen. ¶Ende dat onderste oghe lijt is zeer ghezwollen. Ende aldus salmen bekennen dat yposarcha weder comt van voergaender hetten zoe van voergander couden. ¶Ist dattet is van voergaender couden, so is dat wytte vanden oghe zeer ontferwet ende zeer bleec. ¶Ist van voergaender hetten hets gheluw of roetachtich. Ende oec bekent ment datter was coertse off dar was I hete apostema off I openbaer herdichede comende achter die hete aposteme. Ende dese II laeste houden stede in alschite. ¶Eerst I openbaer teyken in ydropisyen. Want alle die opperste lede verdroghen om dat die versche materia neder waert sinket ende I hete fumeye clymmet opwert al van beneden die verdroghet den mont ende die kele ende de borst.

¶Die proper teyken van timphanicides ⁶⁴² sin dat de hals ende arme ende die borst ende alle die opperste lede ver

642 Emendatie:het handschrift heeft ‘alchites’.

[fol. 175r]

smalen ende de stemme versubtijlt ende die buke is ghezwollen. Die bene ende die voete die zwellen som wilen int beghin om dat die cracht nederwert steket die quade materien. Ist datmen slaet opden buuck, het ludet ghelijck I tombure. Ende daer in is mijn zwaerhede dan in alschite ende mere spaninghe. Ist datmen slaet opden buuck, het ludet of het waer I lederen vlesch vol wijns. ¶In timphacide is die buuc zwellende ende omtrent die maghe ende alle die ander lede worden clene. ¶Ende datmen den buuc van desen duwet, so is et to duwen ghelijc I corde ende men en bevoelt nyet vlytende onder dat tasten.

¶In alschite bevoelt men water vlyeten alsmen tastet off als hem die zieke keert over sine zide.

¶Dese volcomen cure van deser ziecheden vintmen bescreven in boeken van medecinen. Mer als ic seyde, so sal ic hier scriven somme curen die ic van langhen tiden ghewone bin to done. ¶In yposarcha salmen den zieken gheven elkes daghes trocsoisten van lacta° mitter siedinghe der wortelen Ende van I ⁶⁴³ daghe to IIII daghen salmen gheven pillulen van agarico°. Ende als die zwellinghe beghint to mijnren ende het si inden somer, men sallen graven in wermen sande daer hem die sonne beschinen mach, op dat hi zweten mach. Off men sal hem opwert doen clymmen aen berghen in de sonne al heet, op dat hij seer zweten mach ende dat alle den licham verwerme van bynnen ende van buten. ¶Ist dat is inden winter ⁶⁴⁴ , men sallen doen baden in droghen baden ende wachten wel dat gheen water aen sin lijf en come. ¶Die ziedinghe der wortelen maket men aldus: Recipe scortsen van wortelen van vencole° apij° ana XVII dragmen, saet van apij° squinanci° ameos° ana V ons, rode rosen spicanardi° ana III dragmen ende siedet in II pond waters tot I pond ende dan collert ende doet daer to zeem ende bestedet. ¶Trocisten van lacta° maket men aldus: Recipe renbarbera° ⁶⁴⁵ lacte° ana III dragmen, saet van apij° spyc° ameos° bitter amandelen mastic° squinanci° saet van genevere° bitter costun aristologie° rotunde ⁶⁴⁶ genciane ana I dragme ende een half. ¶Men sal maken trocissen

643 Emendatie: het handschrift heeft ‘IIII daghen to IIII daghen’

644 Emendatie: na ‘winter’ staat nogmaals ‘is’.

645 Emendatie: het handschrift heeft ‘renbbra’.

646 Emendatie:het handschrift heeft ‘rodunde’.

[fol. 175v]

ende sal nemen I dragme ende dat vierendeel van een myt IIII ons der voerseide dinghen off ziedinge. ¶Item pullule van agarico° maket men aldus: Recipe agarici X dragmen ende sap wilder salien° riberbra° aristologia rotunde° ana II dragmen, wijt zuker V dragmen et fyat pillen. Ende men salre gheven II dragmen. ¶Ist soe dat de ydropesien was van I voergaende hetten ende die urine is roet ende luttel ende die zieke crancket daer is to duchten de doet. Ende also vele to argher ist datter is cortse. ¶Ist datter is I voergaende coude ende die zieke is starck, so besiet of die lichame hart is. Ende dan sal hi nutten den zuer syroep ghemenghet myt zuker ende myt zaden ende gheven dese pullulen: Recipe ruberbra° dat sop van wilder salien° saet van endivien ende nuttent een werff in de weke III ons. ¶Ist dat hi cranc is, hi sal nutten dese trocissen in die stede der pillulen: Recipe endivien zaet X dragmen, esule° sap van wilder salien° agarici° ana elkes even vele II dragmen ende I half ende II scrupul rosen ende zaet van citrullen elkes II dragmen. Ende men sal maken X trocissen myt water daer vencoel° in ghesoden is ende I salmenre gheven mitten zueren syroep vanden zaden. ¶Den buuc salmen plasteren myt plaster ghemaket vanden drec vanden osse ende van gheiten ende van bolo ar° ende zulpher ende sout elkes I deel ende ghetempert myt starken azine.

¶Timpanicites curert men zelden, ende meest alst beghinnet ende het dan is veroudet. Men sal den lichame verwermen myt wermen panninco ende hi sal nutten die electuarie. Ende hi sal hem beneden in steken subpositorien die verscheiden den wijnt. Ende hi moet hongheren ende scuwen alle dat ventose maket ende dicke ende vaste wriven den buuc myt ene scarpe clede. ¶Dits die electuarien van backen der laureren: Recipe blade van ruten° X dragmen, ameos° comijn° volle lavasche° petercelien macedonie° origanum° carui° bitter mandelen lancpeper metastre° dauci° gladie° backen van laureren castorium° elkes I dragme, serapini° IIII dragmen, opoponac° III dragmen. ¶Men sal maken

[fol. 176r]

een electuarie: Recipe III werve also vele zeems. Dese electuarie verteert de wijnt ende het is guet totden lancovel comende van wijnde. Ende dan salmen maken subpositorien die de wijnt vertert van beneden: Recipe comijn° blade van rute° elekes I hantvol ende die wortelen van bryonie° panis porcine° ende van radike° elkes II dragmen, sal nytri° I dragme. Hier af salmen maken subpositorie van zeem. ¶Hier aff als ydropesie comt van hetten ¶dan salmen cureren mijt couden dinghen, want ist datmen dat nyet en doet, die lever sal vercrancken van daghe to daghe. Elke ydropesye van hetten salmen gheven ⁶⁴⁷ to drinken water daer in ghesoden is nachtscade° ⁶⁴⁸ ende endiven ende in dat water salmen zieden sine spise. Oec is guet dat hi drinke den zueren syroep mitten zaden. ¶Ende ic sal hier scriven die cure daer ic mede ghenas II van alschite comende van hetten. ¶Ic dede maken dese syrope: Recipe sap van scariola° II pond, sap van apij° ende petercelie elkes een half pond. Ende men salze zieden myt IIII ons esula° mastic° ende saet van vencol° ende saet van apij° elkes I een half ons. Ende men salt zieden tot II pond ende colerent ende wringhet wel ende dan doet daer to I half pond zukers ende ziedet volmatelike. Ende als ment doet vanden vuer dan salmen daer in doen ruberbra° een half ons ende latent I luttel sieden ende bestedet. Ende men salt geven II werve in die weke nuchteren myt water daer vencoel° in ghesoden is na der crachten des zieken. Ende alden licham sonder de lever salmen plaesteren mitten voerseide plaster van ossen drecke myt asine. Ende op die lever salmen legghen dit plaster: Recipe garsten mele II ons ende roede sandel° ende wijt elkes een half ons, campher II dragmen ende men salt temperen myt rose water ende myt azijn. ¶Ist dat hi nyet en coertset men sal hem nuchteren gheven gheyten melc alsoet comt uten mammen. Ende als die buuck mijnret ende die cracht sterket, so salmen hem I luttel doen ⁶⁴⁹ baden in water daer sulpher in is ghesoden ende sout. Want ist also dat die materie noet hevet van to droghene nochtan en machmense nyet langhe laten baden omme dat

647 Het handschrift heeft ‘ salmen gheven’ twee maal (dittografie)..

648 ‘c’ in superscript toegevoegd.

649 Emendatie:het handschrift heeft ‘doen doen’(dittografie).

[fol. 176v]

hare lede sin to droghe want si souden to meer verdroghen ende dat ware die doet.

¶Mer sniden behoert allene in alschite, dat welke som doen stoutelike omme dat si niet en kennen die sciencie der medicinen. ¶Ich sach somen de jonghen ende ouden ende starken ende cranken die wilden si cureren al in eenre manire ende to snyden die huut omme trent den navel. Ende die meste deel die ghesneden waren, die storven. Nochtan en wilden sijs nyet laten van alsoe danighe ⁶⁵⁰ werke in een ander.

¶Men sal ierst besijen of die zieke jonck is ende starck, want is hi cranck, men sallen nyet snyden. Noch oec ouden luden in wyen dat ydropesye is veroudet. ¶Ende ist dat een jonck, starck man zeer beghert ghesneden to sin myt groter actencien, ¶dan salmen bezien of die ydropesyen ⁶⁵¹ is bider misquame vander lever. So salmen snyden aender ⁶⁵² side der milten. Ende iest bider misquame vander milten, men sallen snyden aende rechterzide boven der lever. ¶Ende ist dattet is by der opperste lede als vander maghen off vanden middelaer off een ander lyt op wert, men sallen snyden boven den lychaer inden bodem des bukes inde middel tusschen die II liesschen. ¶Ist dat is een wijf ende is bider sake der moder, dan salmen allene snyden biden navel.

Alsmen die stede bekent daer men snyden wil, soe salmen den zieken doen recht op staen ende duwen aenden buuck nederwert also dattet twater mach dalen ende nedersinken. Ende hi sal eten gherost broet ghenet in wijn. Daer na doeten sitten voer ju tusschen twe armen. Ende I starck man die hem vaste hout, also dat hi hem nyet en mach verroeren. Ende dan nemt die huut vanden buke mitter luchterhant die stede die ghi wilt snyden, ende doer steket myt eenre vlymen overlanges den buke ende wachtet wel dat ghi nyet en raket syphac. Mer ghi sult syphac ondecken also dat ghi et moghet zijen. Dan suldi die huud opwert

650 In de linkermarge ‘Nota’.

651 Uitgang niet goed te lezen door inktvlek.

652 Hiervoor een losse letter ‘s’.

[fol. 177r]

driven ten hoefde wert by een vinger breet of twe. Ende doer steket syphac ende doet daer oec in een pipe ende latet also dat water uut lopen na der crachten des zieken. Ende dan suldi die pipe uut trecken ende laten dat uterste hudekijn zinken op die wonde van syphac, want dan en sal dat water nyet meer uut lopen. ¶Nochtans suldijt weder ondoen ende doen daer weder in die pipe ende trecken also dat water allenken uut -alsoet to voren gheseit is- tot dattet water al uut is. Mer nochtans nyet al, mer latet I deel daerin. Ende dat suldi verteren myt medicinen die daer toe behoren. ¶Want het is to weten in der tijt alsmen dat water uut trecket, so salmen den zieken visiteren myt wel rukende spisen ende drancke die guet bloet maken ende die den zieken sterken, alse colicien van hoenren ende van caponen ende myt gueden wel rukende wijn want vele waters uut to laten tot enen male mijnret die ghesten. Ende mijnringhe der ghesten vercrancket die crachten ende die crancke crachten mijnret oec die gheste.