Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[fol. 143v vervolg]

⁵⁴⁸[LXXII] Hier beghint dat vijfte boeck vanden groten lankcfrancke ende dat hevet VII capittelen. Dat ierste capittel is van repercussive, dats te segghen weder slaen die dinghen ten humoren ende die manyren van weder te slaen alse apostemen ende seren diemen weder slaen sal off ripen. Nota [LXIII] ⁵⁴⁹

Die hete apostemen int beghin behoven weder slaende medicinen, sonderlinge als sy sijn in principael leden als in die milte of in die nyeren, in dat herte, ⁵⁵⁰

548 Let op de nummering: blad 144 en 145 waren hier tussengevoegd (zie boven), na 143v gaat de tekst dus verder met 146r.

549 Bij deze titel staan twee nummeringen in de linker marge.

550 In de ondermarge in potlood: ‘B bl. 144 en 145 vooraan in het boek’.

[fol. 146r]

in die hersen ende dat hoeft ende die levere, die maghe, die cullen ende die blase. Want altoes moetmen een quade materie trecken van die edel leden tot die onedel leden, mer niet contrarie te werken. Ende in dat wederslaen moetmen die X ponten, voerseit int capitttel der apostemen, to houden.

Materien te weder slaen is in II maneren: of hetten ende materie of hette sonder materien. Ende alsmen wil wederslaen hette ende materie, dan moetmen orbaren medicien cout ende droghe ende stoppende. Ende alsmen wil wederslaen hette sonder materie, so en belettet niet al is die medicien coel ende versch. Medecien die wederslaen ende coel sijn somme sijn cruden ende bomen ende haer bladen, wortelen, sarden, bloesemen. Somme sijn maneer van aerden, somme ⁵⁵¹ wateren, vanden welken wy hier bescriven sullen die wy meest hantieren.

Ende eerst van medecinen die coel ende versch sijn, die wederslaen hetten sonder materie alse ⁵⁵² papplen°, capillus veneris°, psillium°, porteleyne°, melde°, mercuriael°, rapen, canworden°, melonen, citrullen°, pappelen° saet, die IIII coude zaden, dourebaert°, latuwe° in velde, mandragora°, mancop°, quicsulver (dats coel ende versch in den vierden graet), olie die sijn coel ende versch: olie violaet, olien van cremeren° id est meerbollen° ende van witter lelyen. Alle dese machmen orbaren omme te wederslaen hetten sonder materien.

Dese medecinen sijn coel ende droech

551 Hiervoor doorgestreept ‘somme olijen’

552 De meeste woorden op de rest van deze pagina en het begin van de volgende pagina zijn dun rood onderstreept.

[fol. 146v]

die wederslaen hetten ende materien als nachtscade°, smeer weert° groet ende wilde, carden°, pennint cruyt°, ypoquistidos°, yserhart°, corigiola°, hennenkers°, coriander, ustar scariola° id est scerleye, weghebrede°, honts ribben°, meerbollen°. Item, van granen, van saden ende van fruete: gherste, rogge, haver, bolle, spelte, bonen, gagel zaet, berberis°, sumat°, peren, appelen, mispelen, castanyen, ekenoten, gallenoten, onripe moerbesen, zuere crappen°, wedewende°, wijngaert. Item, van bladen van blosemen ende van scoertsen: balaustia°, scoertsen van prumen, garnaten°, scoertsen van stoppende bomen, rosen, cremeren° id est meerbollen°, blosemen van doernen°, blade van peerbomen, van appelbomen, van mispelen, van doernen, van braemen, willigenbladen ende van esken ende alle die sandalen°. Item, van mineren van aerden ende van stenen alse: bolus armenicus°, marmorsteen, alobaster id est steen van sulvere litergier°, scellen van ysere, emastistes° id est steen crael°, antimonium°, seghelt eerde°, leem, alle manere van wasse, termis campher°. Item, gumme van prumebomen, van krekersbomen, van amandelboem, sap van onripe sleen°, opium. Item, van olien als van olium rosaet° ende alle olie ghemaect van coelen dingen ende droghe ende roeswater ende alle watere van dingen die coel sijn ende droghe.

Van desen voerseiden simplen dingen machmen orbaren alset te doen is. Ende als men is in steden der men ne gheen specieren en vynt noch crudenaers, alse Galienus seit ⁵⁵³ dat hi was tot enen sieken hebbende een aposteme ander levere.

553 ‘Galienus seit’ is rood onderstreept.

[fol. 147r]

Ende om dat hy niet en vant squinantum°, spijt° ende andere dinghen daer to behorende, omme datter ne gheen apothecarius en was, so makede hy medicien van vette verschede cruden. Ende hy mengheden daer mede absinthium° ende catonen ende ander stoppende dingen ende makede wel goede medecien. Van desen simplen medecinen machmen maken salven ende plaesteren. Item, aldus maectmen salve met IIII onsen olie ende een half onse was te wynter ende I onse te somer, ende I onse pulvers ghemenget in dat was ende in die olie ghesmolten. Ende ist dat versche gumme daer men smeltet daer in behoret, soe en salmen dat was noch die olye meeren noch mynren, want die verschen gummen dicken noch dunnen. Mer ist datter smout in behoert, dat salmen nemen in die quantiteit vander olyen ende doen der to pulver ende was alset voerseit is. Ende elke salve moetmen doer een cleet wringhen of so cleyne stampen datter ghene hertheit in en wert.

Epithima ⁵⁵⁴ is een plaester alsmen mit pulver of mit oli of mit asijn of mitten sape van enighen cruden also dicke alse seem ende een cleet daer in ghenet ende op dat let gheleit.

Cathaplasma ⁵⁵⁵ is een plaester ghemaect van cruden ghestampt, rauwe of ghesoden mitter substancien ende ghemenget mit melen ende mit smouten ende olie twisschen dicke ende dunne ende up dat let gheleit.

Item. Simplum is een plaester ghemaect van vele simple dynghen van diverse naturen alse pulveren,

554 ‘Epithima’ is rood onderstreept.

555 ‘Cataplasma’ is rood onderstreept.

[fol. 147v]

gummen, vethede ende was, ruet ende olie sijn te gader ghesoden in harde confeyne ende op een leder ghesmeert ende gheleyt opt let als dyaquilon, apostolicon, oxitrocium ⁵⁵⁶ ende vele andere.

Embroca is alsmen een lit betert mit simpel warm water of daer cruden in ghesoden sijn ende dat water ghelaten valle van hoghe op dat let wel lange ende dyt heet men embroteren.

Empacisma ⁵⁵⁷ is baden totter navelen ende niet daer boven. Item, alsmen wil coelen een lit sonder materien te verdriven, dan salmen nemen dat sop van enighen der voerseyder cruden III delen, olie van rosen I deel, asijns I half deel ende menghet to gader. Ende wilment sterce ⁵⁵⁸ hebben colende, so salmen daer in doen roet leem ende makent also dicke alse seem ende leggent daer op. Een ander daer grote hitte is mit cleenre materien: neemt witte sandalen° spodium° acthacie ⁵⁵⁹ elx II dragmen, camphore° I dragme, apium° een half onse. Dese salmen temperen mitten sape van enigen couden cruden ende olie rosaet° ende een luttel asijns. Item, een ander: neemt droge beenren ghebarnet ende ceruse ghedwegen amidum II dragmen, hermodatti° IIII dragmen, apij° I dragme ende vergadert alst voerseit is. Item, een ander: nemet bolum armenicum° I onse, olie van rosen II onsen, asijn I onse ende tempert also dicke als zeem°. Ende ofmen wille bewachten een lit van vervulinge, so doeter to segelt eerde° ende smeret daer mede dat ghesonde lit, want het en laet die corrupcie niet breiden als ic dicwile heb gheprovet. Item, alle die coele medicien,

556 Deze drie namen rood onderstreept.

557 Rood onderstreept.

558 Emendatie: het handschrift heeft ‘sterre’.

559 Emendatie: het handschrift heeft ‘athacie’.

[fol. 148r]

voerseit in dat capitel der sweringe vander juncturen, sijn wel nuttelike in de steden.

Ende alsmen wederslaet vele materien ende de stede dan wort blau somwilen bider couder medicinen, dan en suldy se niet meer daer up legghen mer leggher op een plaester ghemaect mitten sape van coriandre° ende mit ghersten meel. Ende ist dattet niet swart en is ende ment nochtan niet en mach wederslaen omme die menichte der materien ende die humoren niet meer en vloyde ende die hetten des ledis is ghemyndert, dan salmen mitter coel medicinen menghen verscheydende medecinen. Ende alset also is datmen puyr coude medicien legget ynt beghin up een stede. Ende alst veroudert is, salmenre mede menghen verscheydende medicinen. Nochtan salmen een luttel hanteren mit colende medicinen, so dat si comen totter seere steden ende niet daer up. Een coude materie en salmen niet wederslaen, mer men sal die coude complexie verwandelen mit dingen die heyt sijn ende droghe ende mit hare droechten dat lit so versterken dat het gheen materie ontfanghet. Ende dese sijn ghetempertliken heet mit een bitterhede als alsene°, squinantum°, averuut°, polesatados°, centaurie° groet ende clein ende holwortel° die lange ende die ronde, droge rosen, maroby°, mirre, mastic°, lupinen, olie van mastic ende van alsene°. Vele lieden seggen dattet wel quaet is datmen een materie wederslaet ende dattet beter waer dat het uut braeck, want dan soude die lichaem ghesuvert sijn van vele quader humoren. Mer seker

[fol. 148v]

like uut ghedaen die X puncten voerseit, so ist betere datmen die materie wederslaet dan datmen laet uut breken, want die mensche blivet te sterker ende hy wert niewert mede ghepijnt.