Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[fol. 130r]

[LIX] Dat vierde capittel is van ziecheit des mondes ende der tonghen ende der tanden ende haer anathomien ende ander siecheiden de daer van comen mach. Nota

Alse die mont binnen is bevangen mit een hudekijn dat vast is ont gheswelich ende an die mage alse waer bi, alsmen den roeft ⁴⁹⁶ vanden monde noept, dattie mensche lichte spuwet.

Ter holhede des monts comen II wegen vanden welken is die scheppenisse bescriven ende in haer opt eynde is een decsel ende heet epiglotus. Ende is gemaect om te vulkomen die stemme ende om te verwachten yet vander luchten getrecket toten ademe. Desse epiglotus is ghemaect van III croselen. Dat een is die knoep vander kelen ende dat ander is ghecoppelt an dat achterste been achter ant hoeft, datmen heet alanda, ende het en hevet gheen name. Dat derde heet coopercural ende is vaste mitten been sonder ⁴⁹⁷ naem ende bedect der knoop vanden kelen ende hets beroert mit sinen banden. Alse waer bi als die mensche etet, het luket den wech der longhen ende ondoet den wech vander swelghe alse waer bi het ghevallet als een etende mensche yeet wil ⁴⁹⁸ seggen onversien datter yeet gaet in die pipe der longen. Dan hoestet die menschen tot datter weder uut ⁴⁹⁹ is.

Op det let hanget den huuf die boven is dicke ende beneden smal ende het helpet

496 Emendatie: het handschrift heeft ‘roest’.

497 Emendatie: het handschrift heeft ‘sonden,

498 Hierna staat (doorgestreept) ‘spr’.

499 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘we’ of ‘wie’ of ‘wit’.

[fol. 130v]

der stemmen formieren ende de grote overvlodicheide der hersenen is daer bi ghesuvert. In die holhede des monts is die tonge ende is gemaect van witten, morwen vleiske ende van vele aderen ende arterien. Ende het hevet in sijn wortele II putten in welken is vergadert spekel verschende die tonghe ende dit lit deent mit eenre natuurlike cracht. Want het besciert die spise onder die tanden ende bevolet die smake ende het volbrenget die sprake.

Vele lieden hebben XXXII tanden ⁵⁰⁰ dats XV onder ende XVII boven. Mer som lieden en hebben mer XXVIII, ⁵⁰¹ dats XIIII boven ende XIIII onder. Ende al ist dat die tanden sijn ⁵⁰² van enen benich materie, nochtan beseffen si ende dat en doen ander benen niet.

Daer na sijn die lippen die behoren ten monde ghelijc een duere tot enen huse om dat si helpen ter spreken.

Dese leden wesende in die mont als die tonghen, den huuf, tanden ende tantvleisk hebben dicke diversen zeecheden. Den huuf gheaposteumeert somwilen omme fluxien van humoren daerwert lopende ende somwile verrecket allene. Dese aposteumen vanden huuf is somwijl van hieten humoren ende die stede is heet ende roet. Ende dan salmen laten die hoeft ader ende purgeren mitter zedinge van mirabolanen° gheseit ende daerna salment hijr mede dwaen ende dikwijl gurgarizeren: nemet lentiken,° balanstien,° zosidien gallen°, rosen, sumat.° Van allen dessen of van sommen salmen zieden mit II deel waters ende een

500 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘tange’.

501 Emendatie: het handschrift heeft XXVII.

502 Over ‘sijn’ een bruin-rode vlek.

[fol. 131r]

deel azijns. Item men sal daer up duwen mit enen lepel pulver van rosen, van sandalen,° balaustien° ende een luttel camphers. Dit pulver is guet alsden huuf is verrecket van heten humoren. Ist dattet is gheaposteumeert of verrecket, dan ist sonder roethede ende vele spekels. Men sal dat hoeft ende dat lichaem suveren mit cochijs° ⁵⁰³ ende mit pigra°ende daerna purgarizeren mit dese zedinghe: nemet azijn II deel ende zeem I deel. Dat salmen zieden ende doen derin zaet van gagel ende rosen ende piretrum° ende ginghebaer° ende daer na salmen maken pulver van peper, sout armoniac,° antimonium° ende noten van gallen ende blasent mit een pipe in opten huuf verrecket. Ende ist dattet is wel dicke, men salt hantieren mit vertreckender medicinen als is diamoren° ende tsap van nueten ende dier ghelike. Ist dat alle dese dingen niet en helpen ende den huuf dicke is ende roetachtich of blaeu, dan ist onnatuurlike. Ist dattet boven is wel cleyne ende het ridet up die tonghe ghelijc den start van een muus, dan salmenre af sniden tot dattet comt in sijn proper groethede ende men moet wel wachten dat men niet en snyde boven maten, want daer souden veel misquamen of comen als ewelic verlees der stemmen, tempaerich hoest der longene ende grote quetsinge der borsten ende dergheliken.

Die tonghe hevet somwile vele ziecheiden alse puusten, zwellinghe ende cleven, dien draet

503 Emendatie: het handschrift heeft ‘cothijs’.

[fol. 131v]

onder die puet, cramp ende verreckinge.

Puusten ende zeren salmen ghelijc ghenesen alcola, dats een cleine aposteume des monts die inde waert is bescreven. Zwellinge of aposteumeringe: ist ⁵⁰⁴ dattet is van heten humoren, men salt cureren mit bloet te laten in die hoeft adere ende mit zedinge der mirabolano ende mitter dwaninghe, gheseit in den aposteumen des huuf, ende houden in den mont sap van latuwen.° Mer ist dat die aposteumen of swellinge is van couden humoren, men salt cureren, purgeren mit pillilis cochijs° dicwijl voerseit. Want Galienus ⁵⁰⁵ ghenas daer mede I tonge gezwollen dat sie in den mont nyene mochte bliven. Ende na der purgacien salmen hantieren gargarismen ende dwaninghen ende van verterenden medicinen.

Cloven der tongen salmen cureren mitten pulver van dragraganti° ende mitter linicheit van poppelen, ghesoden mit psillis° ghemenget mit zukere ende hy sal drinken water van ghersten ende eten ghesoden voten van beesten ende wriven die cloven der tongen mit zenuwen der voten wel ghesoten.

Die draet onder der tongen is somwijl ghecoppelt mitten eynde der tongen ende het doet die tonge inwert vouden, alse waer dat de mensche sprect qualiken. Men sal den draet sniden ende daer na cauterizeren. Ende hets beter dat men snijt, al cauterizerende, mit een gulden

504 Emendatie: het handschrift heeft ‘eerst’.

505 Galienus rood onderstreept.

[fol. 132r]

wapine ghemaect ghelijc eenre scheren.

Die puet onder die tongen is meest I coude aposteume van fleumen. Ende is van melancolien, dat selden ghevallet, ende het dan is blaeu of zwert of hart, dan ist onnatuurlike. Ist dattet is van fleume ende clene, men salt vaste wriven mit soute tot dat het blodet. Ende ist dat dit niet en helpet, men salt wriven mit atrymente° ende en helpet dat niet, men salt snyden mit enen sceren ende daer na wriven. Oec ist guet ghewreven mit der colerien° ende mitter medicinen,° gheseit in der corrosiven des tantvleiskes.

Die crampe doet der tongen inwert crimpen ende verdicken. Men sal inden mont houden olie van dillen ende van camomillen al warm ende smerent opt hoeft ende den hals, mitter olien ghemenget mit warmen water.

Als die tonghe is verrecket of vermorwet, men sal den lichaem zuveren mit cochijs° of mit crocissen van turbith° ende mit deser medicinen: neemt VI granen euforbij° (dat nuwe is claer) ende VI droghe vette vighen ende suverse vanden scorsen ende vander stelen. Ende desse salmen wel stampen ende daerna daer to te doen also vele van witten, rauwen zeme. Ende menget alte gader gelijc een electuarien. Ende houdent noch teren onder die tonghe al soe groet als die cleve voeren. ⁵⁰⁶ Hijr mede was ghenesen die abdisse van te Sinte Victoers te Bemen, die de tonghe soe had

506 Emendatie:het handschrift heeft ‘voen’.

[fol. 132v]

vermorwet dat sie niet en mochte spreken. Ende ic gaf hoer desse medicien ende sy sprac varinge ende vullencomelike.

Die mont is somwile boven ghevlegen ende heft vele puusten ende heet alcola, ⁵⁰⁷ twelke is somwijl heet ende somwijl cout. Die hiete salmen cureren mit bloet latene ende mit scrapen onder den kin ende mit purgacien van mirabolanen,° dicwijl gheseit, ende mit dessen medicinen: nemet spodij, ⁵⁰⁸ sumat,° rosen, corriandri, lentilien° gescelt, seme, zaet van porteleyne, ana ende een luttel camphers. Ende al dit salmen pulverizeren ende wriven daer mede den mont binnen ende daer na dwaen mit rosen water ende mit azijn. Die coude materie salmen purgeren mit cochijs° ende wrivent mit zeem ende mit atrimente ende dwaen dicwijl den mont mit oximelle° ⁵⁰⁹ ende houden in die mont mirabolanen,° kebulen° ende pirecrinu.°

Die tanden zwerin so veel bi den quaden tantvleische ende somwile bider quader complexien des hoefts ende somwile om die misquame der maghen ⁵¹⁰ ende eerst bider misquame in die tanden allene. Ende het dan is van heter spisen, dan wertet ⁵¹¹ ghenesen mit couder water in den mont ghehouden. Ist van couder spisen men sal warm water in den mont houden. Ist dattie tanden egich sijn, hi sal eten caes ende porteleyne ende hi sal cuwen warm was. Ist bider misquame des tandvleisches of des hoefts of van hetten (dat bikent men bi dattet tantvleisk roet is ende heet) ende dan salmen bloet laten die hoeft

507 ‘alcola’ is rood onderstreept.

508 Hierna staat (doorgestreept) ‘spumat’.

509 ‘oximelle’ is rood onderstreept.

510 Deze zin is blauw onderstreept.

511 Emendatie: het handschrift heeft ‘vertet’.

[fol. 133r]

adere ende daer na vanden aderen onder die tonghe ende daer na sal hi houden in die mont olie van rosen ghemenget mit couden water ende of cout water mit azijn. Ende altoes salment vernuwen alset verhet is. Oec ist guet datment doet int ore der zwerender syden lawen olien van rosen mit sinen vierndel azijns. Ist dattie zweringe is al onghedoechsamich, dan salment sachten mit deser geproefder medicinen: nemet witte beildenzaet° opij, ana ⁵¹² II scrupelen, seminis opij, een scrupel. Desse salmen stampen ende temperen mit azijn ende maken wormen ghelijc witten witsen ende bijnden een opten zwerenden tant. Hier mede mindert alle die zweringe. Ende over III dagen daerna sal hi houden in sijn mont oli van rosen daer mastic° in is ghesmouten. Ist dat die zweringe sie van couder humoren (dat bikent men bi dat dat tantvleisch niet en is geswollen noch roet) men salt purgeren mit cochijs° ende mit pigra° ende daerna sal hy houden in de mont desse electuarie: neemt genciane° aristologie rotunde° mirre fruet van lanteren°, ana. ⁵¹³ Ende desse salmen pulverizeren ende vergaderen mit zeem gescumet ende daer moet sijn drewerve also vele zeems als vanden pulvere. Desse teriakel is goet in couder zweringe der tanden ende hets goet jegen zweringe comende van groven winde int hovet, in die mage ende in die darmen, in zweringe der

512 ‘ana’ is blauw onderstreept, in de rechtermarge een blauw streepje. Na ‘ana’ is ‘ene’ doorgehaald.

513 ‘ana’ blauw onderstreept.

[fol. 133v]

levere, der milten ende der artiken. Het doet wel pissen. Ende hets goet in beten van venijnde beesten ende jegen dat grote evel ende bevinge ende het verdroget die humoren.

Desse medicien salmen doen in dat ore vander zwerender side: nemet olie van oliven II onsen, azijns I onse, coloquintide° peper, ana I dragme. Desse salmen zieden in II vaten ende drupent int ore.

Ende somwijl is een tant verteert ende binnen hol van vervulen humoren daerwert dalende. Ende ist dat het is een groet tant achter, dan ist vreselijc uut te doen. Dan salment mitter hant cureren: neemt olie II onsen, droge maiorana° zaet van cocce,° ana een half onse. Ende dit salmen te gader zieden, dan salment mit een hete scerpe cauterie duwen int gat vanden tant doer een pipe. Mer eerst moet die cauterie sijn ghenet in die voerseide olie ende altoes moetmen wachten datmen niet en bernet de lippen noch dat tantvleische. Ende aldus suldi doen VII werven, want voele waters vloyet daeruut bider cauterien ende die zweringe mindert altemael.

Ist dat men tanden uut wil doen sonder hant wapen: neemt scortsen vander wortelen vander moerboem ende piretrum,° ana. Men salt vaste stempen mit azijn ter zonnen. Dan salment mit wapene verscheiden dat tantvleisk vanden tant ende van deser medicinen leggen omtrent der wortelen vanden tant. ¶Item dat mellic van titimale°, getempert mit amido,° doet al dat selve. Item pirotrum°

[fol. 134r]

ghepulvert ende in azijn gheleit XL dage to somere, ende daerna bestedet. Het morwet den tant so zere datmen uut trecket sonder hant wapen of datmen tleit tusschen den tant ende dat tantvleish.

Aldus salmen witte tanden maken ende suveren van hare vulheden: neemt gherstenmele ende sout, ana. Ende men sal dat temperen mit zeem ghelijc een deech. Dan salment bewinden in papier ende bernent in een oven ende dan nemet der af III delen. Crabben (gebernt) sponte calc van eyer scalen cyperus° aluun, ana II deel, droghe scortsen camphere, ana één deel. Ende alle dese salmen pulverizeren ende wriven daermede die tanden ende tantvleisk.