Logo DBNL
Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck (2015)

Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

(2015)–Anoniem Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[XXXIX] Dat ander capittel van ghemene apostemen

Alle maneren van zwellingen der leden boven der naturen, ist groet of cleine, hets apostumen want als Avicenna seit: clene zwellinge sijn clene apostumen, grote zwellinge sijn grote apostumen. Dese apostumen sijn van III maneren of humorale of watrich jof wentosich. Humorale sijn van IIII maneren of si sijn blode of van colera of van fleuma of van melancolia. 288 Item, van desen humorale apostumen somme comen van natuurliken humoren, somme van onnatuurliken humoren. Dese saken van apostumen of se comen buten alse van vallen, van quetsen, van wonden, van verwandelingen vander lucht ende deer gheliken ende somme comen van binnen ende dats altoes van te veel humoren of van vele waters of van wijnde.

Alse een lit van buten is ghequetst alse bider hetten der sonnen vernuende, of van couthede der lucht dwingende, of van groter droechte snidende, het corrumpeert de complexie des ledis ende vercrancket sijn natuurlike cracht ende maect sweringe alse waerbi dattie humoren daerwert lopen ende vleen die stede ende maken zwellinge ende mit deser sweringhe soe trecket die humoren daerwert alse waer bi dattet lit apostumeerde. Ende alst ghevallet dat een lit wert gequetst als van vallen, of van een steen, of up een herd ding, of bi dat het is ghequetst mit een stocke of mit een steen, of ghewont of ghebeten van een venijnde beeste, alle dese saken van buten ende vele ander maken apostumen. Versaede van buten en maect gheen apostume noch sweringe sonder bi tovallen. Want het mochte genereren een winnen om versche materie inden lichame so dat de innerste versciede ghemeret worde. Ende ist dat hit trecket tot in dat lit, het sal maken een aposteme.

Ist dattet bloet is vermenicht inden lichame, de sterke natuer sal senden tovervloiende bloet in enich lit; oft een crancke lit ontfanget maect een aposteme de men heet fleecmen. Hets roet omme die ghelikenisse van bloede zweringe omme die vervuulthede der steden steecten omdat de materie is in die diopte des ledis, hettem om die hete materie ende somwilen een coerts diemen heet effunera om die versiedinge des bloets ende zweringe. Ende dat bloet, dunre ende hetere dat hit sculdich is te sine, het maket een onwray erisipula om dat is ghelike die natuurlike colera. Hets ondepe in dat lit om de lichthede ende van vierrigher varwen om die ghelikenisse der materien. Ende als men daer up duwet mitten

vingere, so toghet haer die huyt wit om de dunhede des bloets ende als men den vinger af doet, die roethede comt staphans weder. Die steed is heet om de hetten des bloets ende daer is een grote hetten. Ist dattet bloet grof is verbernd van een groter hetten, het maect een aposteme datmen heet carbuncula 289 ende het coemt als die mensche overvloiet van groven blode ende dat hi badet nae eten mit vullen buken staphans. Of dat hi so pijnt dattet bloet uut wert so beroert is om sine grofhede ende herthede ende en mach niet verscheiden bider hetten ende blift in der huyt ende maect dan een aposteuma. Hets wel heet om dicheet des bloets ende om de vulhede der steden. Hets al omme bruin roet om die hetten der materien, grote hetten om de verbernthede. Dicwile comen dusdanige apostemen in den herfst ende maken een coerts ende alsi wassen bi den geestliken leden so vercranct herte om die verbarnde materie de somwilen verwandelen in 290 venijn.

De natuurlike colera maect een vrayen erisipula. Hets hert om de droechte van colera ende dat lit is vul poren om sijn grote hetten, hets roet mit gelu ghemenget om die ghelikenisse 291 der groter dorst ende hetten om die herscapie van colera.

Fleuma maect een apostuma dat heet udimia of zimia ende het is morw om die morwhede van fleuma, hits wit om sijn wachede ende ist datmen daer up duwet mitten vinger, het maect 292 een put om de morwhede ende als die vinger of is so vult het weder sonder sweringe, want daer en is gheen hetten.

Natuerlike melancolie maect een herde aposteume datmen heet sclierosis. Hets hert sonder beseffen om die herthede ende om die porlichede der materien. Die verwe der huyt is

ghelijc der verwen des lichaems. Want al ist soe dat melancolie swert is, nochtan om sijn grofhede en mach die verwe niet comen tot in de huyt. Als water versceiden is vanden blode, sone mach somwilen niet comen toten properen steden omdat daer te veel is of biden crancken daert uut steket die crachten, oft bider stopthede der natuurliker voesen weghen. Mer het blijft in die 293 leden ende nature wetet voergaderen in enich crancke stede ende daer of wert een watrich aposteume. Die stede is dunne ghespannen ende claer ende ist datmen daer up duwet mit II vingeren ende mitten ene nu mitten anderen, dat beseffet men water gaende vanden ene vinger toten anderen.

Ventositeit ende versceden van een grove coude materie bi een crancke hetten, dwelke niet en mach verteert sijn om de cranchede der hetten, hets somwijl besloten in een stede ende maect een aposteme. Het comt dicwijl in den mond der magen ende in den liesche ende in die hudikine der leden. Die verwe is ghelijc de verwe van al den lichaem ende hets hart in tasten ende ist dat men daer up slaet, het ludit al ful.

Somwijl vergaderen bloet ende colera ende maken een aposteume. Ist dattet meest is van blode, dat heet flermoydes ende isser meest van colera, dat heetmen hersipulades ende dit bekent men biden simplen tekennen voerseit. Oec is somtijt bloet gemenget mit I natuurlic fleume ende maect een aposteme gelijc zimia, sonder dat het boven is meer roet. Ende somwijl ist bloet mit een grove fleume ende mit melancolien ende maket clieren, die in een deel ripen ende in een deel niet. Colera is somwijl gemenget mit fleuma ende maket sweringe der juncturen. Oec isser een grove fleume

ghemenget mit melancolien. Ende ist dat fleuma verwint, het werden noerlen. Ende ist melancolie verwint, het werden clieren.

Item, melancolie, bloet, fleume ende colera 294 vergaderen ende maken antrax. Ende sijn quaetheide is vander quaethede der humoren. Want als die humoren niet te verre en sijn van haere naturen, soe sijn die tovallen niet groet. Mer ist dat de IIII humoren sijn te verre van hare proper naturen, so sijn de tovallen te groet alse bevinghe der herten, in onmacht te vallen, verwandelinghe van sinne, onruste, somwijl de doet. Ende dit sijn tekenen: grote herthede, hets vol poren, grote sweringhe de men somwijl niet en beseffet; de ander sijn van diverser verwen ende boven is een vadere de scijnt dat in wert is getrecket mit een drade.

Alle dese voerseide apostumen sijn van natuerliker humoren. Ende dese sijn van onnatuurliken humoren: van ghecorrumpeerde fleumen comen vloetschen ende slacken, van herden fleumen 295 comen knopen, van melancolien 296 comen wannen ende clieren, van verbernde colera ende van anderen verbernden humoren comen viele puuste na welke somme sijn wel quaet na der quatheiden der naturen.

Ignis percusicus is een seerheide int welke sijn viele puusten vol ghevenints waters. Het belemmet alt lit ende al omme gelu roet mit groter hetten ende het comt van een dunne verbernde colera. Miliaris heft vele witte puusten ende het en is niet so roet ende so heet alse ignis percisicus, nochtan ist heet ende bernd ende het comet van een bernde fleuma mit een luttel colera mede gemenget. Formica is een barnende puust die een rove maect ende het comet van een barnde, swerte colera ende het gaet

over einde weder ondiepe int let ende is mit groter hetten. Pruna is een puust de comt van een bernde melancolia ende is swert of blaeu ende comt mit quaden tovallen om die ghevenijnde materie ende hets zeer te ontzien alst comt biden edelen leden.

Die volf comt in viel maneren want het comt van dicke verbernde colera mit een verbernde melancolie te gader gemenget ende si destrueren dat lit ende knagen ende ontstieket bi haere quaethede. Oec comtet als die voerseide puusten quade ghecureert werden, mit verschen plaesteren meerren die haere quaethede. Oec comt het als een lit is to broken ende het dan is to zeer verbonden 297 ende te vele ghedectet so dat die ghecorrumpeerde fumeyen niet en mogen uut verademen als waer 298 bi die complexie der leden is ghecorrumpeert. Ende het 299 comet van steecten van ghevenijnde beesten, die niet en is eer te ghenesene voer dat dat lit is ghecorrumpeert mitten venine. Oec comtet als leden riden in voel couden wedere ende haer voeten werden nat in groten wateren alse waer bi die complexie der voeten is ghecorrumpeert ende dat vleisk versterft ende valt of. Dit is teyken van deser seecheide: tlit verbernt ende wert al omme swert met vulen stancke al oft waer van doden lieden. Eer dat die huyt is te broken sone stinctet niet, mer de stede wert swert ofte blaeu ende alsmen tastet mitten vingeren, men beseffet dattet vervulde vleisk vliet onder die vingheren.

Die cancker is grote aposteme comende van een vevulde melancolie ende hets van een maneren mit gheulcereert. Niet gheulcereert is van II maneren want in een manere comtet van hem selven jof

van een vervuulde melancolie ende is int beginsel nader grote van een lentile° of een lupine ende het meerret eenparlijc mit harten, de welke herte ende zweringhe alse die sechede wasset ende van eerst ist quaet te kennen. Mer alst is ghewassen, dan ist licht te kennen want het is van diversen verwen ende heft diverse aderen vanden welke somme blaeu, somme groen, somme purpuren, 300 (dats roetachtich blau), ende de sijn vol materien van een vervuulde melancolie. Ende het sweret ende is hert ende alsmen duwet, sijn quaetheit meerret. Het wasset licht in clieringhen steden als in dinen hals, in die mammen, onder die oren ende in anderen cleringhen steden. Ic heb een grote ghesien op die spondil des halsis ende onder dat ore, belemmerende alt ore, ende dicwijl in die borste ende in die mammen. Item, een cancker comt als men wil ripen mit heten plaesteren een herde aposteume comende van natuurliker melancolien, want daer trecket toe een dunne hete materie die verwermt ende corrumpeert die stede ende die aposteume wert een cancker. Die ulcerende 301 cancker comt als een canckrich apostume is open ghemaect ende oec als clierich apostume sijn ghecorrumpeert bi ripende medicinen. Ende boven sijn si uut to broken ende datter is inden bodem en is niet ripe mer te zeer verherdet ende die lippen verdicken ende wert een cancker 302 ende het comt van quaden openen gaten qualic ghecureert, alsoet voerseit vanden wolf. Van 303 desen openen canckeren sijn die tekenen in die cure biscreven int eerste tractaet voren is geseit vanden tekenen ende saden der aposteumen.

Nu sullen wy comen ter curen nader leringhe der auctoren ende of usaghen ende eerst salmen bescriven

somme quinine, dats ghemeen, regulen. Dat eerste is dat ne gheen apostume en comd sonder bi vervuulthede der lichamen mach maken een apostume. De ander regule is dat men een apostume mach cureren so dattet niet uut en brect, dats is beter dan of ment uut liet breken. Die derde is dat elke aposteme of hets weder gheslegen of verscheiden of het brect uut of het verherdet. Daer om moetmen besien weder die aposteme is van saken van binnen of buten. Ende ist van binnen so salmen altoes eerst purgeren eer datmen eet van buten werct. Bedi cole weder slaende medicinen en mogen niet al die materie wech driven, mer al ist dattet int begin die sweringhe en luttel castiet, nochtan verherdet die materie welke materie der na bi roert ende maket een grote zweringhe ende die zieke is te langer ghetorment. Versceiden die medicien leit op een onzuver trecket meer materien dan het onbijndet. Ripende 304 medicien merret aposteme op dat die lichaem is onzuver ende het maect somwijl de materie der apostemen al verwoet. Hoe datmen diverse materie sal purgeren dat salmen vinden in dat capitel van scorfheden ende in dat capitel der juncturen. Aldus salmen doen in apostume comende van zaken van buten. Ist alsoe dat die lichaem is vol, dan salmen die materie trecken to diversen steden. Al ist dat een aposteme is in den mont, sone sal men niet gargarizeren ende als een aposteme is in den eers, sone salmen gheen laxatijf gheven. Ist dat een aposteme is in die matrice, sone salmen niet doen comen menstrua. Mer ist dat die aposteme is boven in den lichaem, men sal hem gheven laxative medicin. Ende ist beneden men sal hem gheven spuwende medicien.

Alse die materie 305

is ghepurgeert, so salmen die cure van heten aldus beginen. Int begin salmen die materie weder slaen of en belette een van X punten. Teerst punt is vervulthede der lichamen. Ende dat ander ghevenijnde materie. Dat derde vervulthede der materie. Dat vierde op dat die aposteume si bi een nobel let, dats een edel lit als int ore of in die mammen of in die rugghe of opt herte. Dat vijfte alst is dat het comt in die kele, onder die oren, onder die oxelen ende in die leesche. Dat seste dat het is een kijnt. Dat sevende dat het is een oude mensche. Dat achtende is dat het is nieve sieke. Dat neghende is dat het is een aposteme van creticum. Dat tiende is dat het is oft comt in een edel lit of tote een onedel lit. Ist dattet ne gheen van desen tien punten en belettet, so machmen wederslaen hete apostemen bider maneren dat geseit wert in dat Antidotario. 306

Ene aposteme van colera salmen wederslaen mit puren couden medicinen ende ist van blode men salte mede ghemengen versceidende medicinen so dattet int begin die coude medicinen verwinnet, in die meringe mindert in den staet vanden evele. Inden minringe vanden evele salmen useren verscheidende medicien allene. Ende ist datmen apostumen niet en mach wederslaen noch verscheiden, mer datter etter in wert, dan laetment ripen van wederslaende medicinen ende versceiden ende ripen ende morwende ende hijr af sculdi die manere vinden in dat Antidotarie. 307

Alse die aposteuma is ripe, dat machmen bekennen bi dat de sweringhe cesseert (dats ophout) ende bider moruheden der steden ende datmen gevoelt ettere biden vingere vloiende, dan salmen die stede

ondoen mit een vlimen, altoes houdende vijf punten. Teerste is dat men ne gheen aposteme sal ondoen sonder als vulcomentlike is ripe of die materie en waer omme dat lit te corrumperen. Ende oec of die apostume en waer biden edelen jof bi den juncturen of in den aers dan soude ment 308 moten ondoen al en waert niet fulcomentlike ripe. Dat ander is dat men sal al ondoen in de nederste stede daer de huyt dunste is. Dat derde is datment moet wachten datmen niet snide die zenuwen noch coerden noch aderen noch arterien. Dat vierde is datmen alle die materie niet en sal uut doen teenen gadere als daer vele is ende die aposteme is groet. Dat vijfte is datmen altoes sal sniden overlanx dat lit ende als ghesneden is dan machment cureren na der leringe der openre quader gaten. Of men salt vullen mit olden lijnwade ende leggen daer up een zuverende plaester van doderen van eyeren, van ghersten mele ende achter III dagen mitter salven der apostelen°. Of mit een ander zuverende medicien gheseit in dat Antidotario ende mit medicinen die vleisk doen wassen ende huden.

Een aposteme van colera comt selden totter etter jof de materie waer ghecorrumpeert bi enigher hande hetten ende dan brectet staphants alleen uut. Ende dan salmen cureren voert ghelijc een aposteme van blode sonder dattet behoert couder medicinen. Carbuncula salmen cureren ghelijc antrax, wies 309 cure ghi varinge sult horen. Udimia en salmen niet cureren, 310 mer ist datment int begin helpet, het en sal genen ettere comen. Men sal den sieken purgeren mit crocisten van turbijt° of mit anderen medicinen purgerende fleume ende daer na salmen dat lit stoven mit watere daer in is ghesoden alleen, averuut,° sticades,° squinanti° alle te gadere

ghemenget of elc bi hem selven. Of, als Rasis seit, men sal maken loge van wijngaerts° aschen of van ekenen houte ende netten daer in wollekine cledere ende leggent daer up al heet ende bijndet wel vaste. Ende aldus sal die materie verschieden ende drogen. Is dat daer blode mede is gemenget, dan salmen ripende medicinen up leggen to datter etter in weert. Dan salt zweren om die vreemde hetten deere in is vergadert ende salment moten sniden ende niet ne wachten dat het uut sal breken bi hem selven, want het soude bi hem selve niet uut breken. Ende so salment voert cureren mit sterken suverende plaesteringen om den groven ettere ende dan salmen vleisk daer in doen wassen.

Een herde aposteme salmen cureren mit verscheidenden medicinen ende mit morwende medicinen so datmen een dach sal morwen ende den anderen dach verscheiden. Want waert dat men altoes wilde verscheiden ende niet morwen dat dunneste materien soude verdrogen ende dat dicste soude verherden. 311 Oec en salmen daer niet up leggen hete medicinen dat het niet en onsteket noch dat gheen niwe materie van verre der to en comen diet doen ontsteken, want het soude werden een cancker. Ende oec up datmen ripende medicinen daer up leyde daer omme salmen alse nu morwen, alse nu verscheiden. Of men salre up leggen dese medicien die morwet ende verschet te gadere alse Rasis orkont ende Avicenna: nemet bedellium° gawanum° oppopanat° ana ende men salse morwen in olio van lelien ende stampse zeer wel in een mortier. Daerna doet lijnichet van fenigaet° ende van lijnzade al soe veel alse die andere ende menghense herde wel te gader. Dit salmen plaesteren op herde

apostemen allene of daer mede salmen mengen droge, vette vighen tot dat het is al 312 vermorwet. Viele anderen medicinen dien morwen ende versceden salmen vijnden in den Antidotario.

Een watrich aposteme salmen curen alsmen doet udimia sonder dattet behoeft 313 drogere medicinen. Oec mach ment cureren na der leringe datmen verdunet een dicke lit.

Een windich aposteme machmen cureren mit medicinen die verdrivet ende wint verteren binnen ende buten alse te nutten commijn°, carui°, ende wachten van spizen die zwellen ende van buten mit olio de verteren ventositeit in een wijndachtich of mit deser olien: nemet wijnruut°, commijn°, veencoelsaet°, anijs, corniameos, 314 saet van meet, ana 315 onsium semis (dats half ons), olei de out is een kwart pond ende dese salmen alleen doen in een glasine viele mit zedende watere ende latent zieden tot dat het sop vanden rute is verteert ende met olien salmen smeren al omme. Item, nem levende calc 316 ende temperen mit zoeten wijn dinachtich ende leggheten der op. Item, nemet olie van dillen° II onsen, was een half ons, droge ysope° ghepulverizeert (dats ghepulvert) een dragme, ende maec een plaester ende leggent der up. Dit sijn die curen van simplen van apostemen.

Ende bi desen machmen hebben die cure van ghemengenden apostemen. Herisipulades of flegmoydes salmen cureren mit medicinen der mede datmen cureert herisipula ende flegmon op dat die cure sy te gadere ghemenget. Antrax salmen cureren mit purgacien vander quader materien ende mit dingen sterckende dat hart ende die cracht ende omme dat in dusdanigen apostemen int begin so ontvallet dicwijl ende somwijl die cracht ende sommen zieken als si waren gebloet laet of ghepurgeert sterven daer omme. Vele meisters ontsien 317 te bloet laten ende te purgeren. Item, ic late bloet enen zieken in den dach die starc was van naturen ende in den selven

nacht gaf ic hem purgacien. Mer als die cracht falgiert ende theerte beeft ende die puls falgiert, dan ist 318 sothede bloet laten ofte purgeren, want men moet Gode der mede laten verwerven. Ende ic hebbe somme zieken ghegeven die grote driakel° die sonder puls waren ende si ghenasen. Alse waerbi 319 ic sal 320 hijr bescriven een exempel dat my ghefiel in Meylanen.

Een joncling van XIII jaren hadde een antrax in die rechterside des hals ende als ict eerst sach, so wast so zeer ghemerret dattie hals ende die kele ende dat kinne ende die scouderen waren welna al even groet ghezwollen, mer hi was so sterc van crachte. Die zieke bekende ic 321 bi een puuste die ghewassen was an die rechterside des hals, twelke was een beghin der ziecheide. Ic dede hem bloet laten in beiden armen, ja vele bloets, ende ic spisede hem gelijc of hi hadde ghesijn in een scarpen coerts. Nachtes, ter mettentijt vanden selven daghe, gaf ic hem purgacie van mirabolam citrium° (twelke bescreven is int capitel der scorftheden) ende up die stede daer die puust was, leidic scabiose° (dats scaep ore) ghestampt mit swinen smere, want ic vant gheen ghelike van dusdanigen medicinen, ende leide opt herte een plaester ghemaect van IIII onsen roden rosen ende alsoe veel gheel sandali°, ghersten mele ende camphar twe onsen ghetempert mit rosen watere. De mensche wert zeer ghesterket ende die hetten wert zeer vermindert. Nochtan ontswal die 322 stede niet. Des ander dages dodic hem weder bloet laten in den enen arme een luttel bloedes ende do ontswal die stede wel zeer ende ter stede daer die puust was, wert een wel swerte rove ghelijc oft van viere had ghesijn, verbernet, wel

dre dumemael breet. Ende varinghe daer na lichtede ic de rove op ende die zieke wert sonder quade tovallen ende die der een deep zeer, biden welken ic sach die pipen der longen ende die aderen ende stac daerin een hantvol cathoens. Ende ic waerde die zieken mit gueder spisen ende zuverde die 323 wonde ende si ghenas mit helende medicinen tot dat hi volcomelic was genesen. Die scabiose°, een scaeps ore voerseit, heft herkine ende die blade een luttel breet bider aerden ende die steel is lanc als een arme ende heft een blaeu bloeme ende te verder opwert te smaelre dat die blade sijn. Dit ghestampet met zwinen smere (als ic menich werf hebbe 324 gheproeft), het ripet antrax ende carbunculen.

Puusten comende van vervulden humoren (als ignis percusicus, een drogende vier, ende miliarus fornuca ende pruna) hebben eens medicinen van baten achter die materie van is ghepurgiert mit medicinen purgerende coleram ende melancoliam te gadere want si purgeren verbernende humoren. Oec ist guet datmen daer to doet simplen medicinen purgerende verbernende humoren alse fumus terre (een 325 duvenkervel), lapacium° acutum, scarpe ladic° 326 , senu°, alsem° ende dier ghelike. Oec isset guet datment opt herte leit medicien comforterende (dats sterckende dat harte) dat die ghevenijndhede niet en trecket ter harten wart biden purgeerden medicinen. In die voerseide puusten salmen aldus van buten werken: eerdat si sijn uut ghebroken salmen daer up ende al omtrent hanteren mit colende medicinen ende als si sijn uut broken, sal mense hanteren mit zeer drogende medicinen up die stede (alsoet is gheseit int capitel der

openre zeren) ende al omtrent salment hanteren mit colende medicinen totte dat de cure al is voldaen. Ist datter up comen quade to vallen dan salmen dat harte comforteren (dats sterken) mitten dingen die voerseit sijn in antrax. Somwijl ist wel guet dat men cauterizeert een bernet prunoni ende fornucam, want het trecket uut al die venijnde materie ende verteert. In die cure vanden volf salmen eerst die materie purgeren van binnen (op dat zieke sterck is ende anders niet) ende 327 omtrent dat zeer buten salmen leggen medicinen van bolo armenico°, terra sigillata°, oli rosarium° ende azijn want dat en laet dat zeer niet breden. Dan salmen de vervuulde stede zuveren mit een bernende cauterie of mit corrosiven medicinen, mer die bernende cauterie is betere. Ende dan salmen daer 328 op leggen een zuverende plaester vanden sape van apie° mit een luttel mirren daer tho ghedaen, ende daer na helen ende huden.


Vorige Volgende