Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[XXXVIII] Die ander leringhe vanden derden tractaet des boekes is van apostemen ende hevet in XVI capittelen ende dat tierste ²⁷¹ capittel der ander leringhe des derden tractaets is vander generacien der humoren ende haer hindernisse

Omme dat elc aposteume is vanden IIII humoren jof van watere jof van wijndachticheit ende onmogenlike is dat de surgijn soude enich ding cureren als hi niet en kennet die sacke der of dat het comet. Daer omme salic hijr bescriven een proper capitel vanden generacien der humoren of dat die surgijn mach weten die saken der apostumen updat hi die curen te bet mach ordineren. Alse die spise comet in de mont der isset gheminget ²⁷² mit speexelen ende vercriget een digestie, een verteringe, twilke is bigin der eerster digestien de beginnet in de mond ende eindet in den derm demen heet saccus. Ende alset comet in de maghe der is het versoden ende dan daelt het tote saccus. Die aderen ²⁷³ die mysaraice heten, sijn ghecoppelt mit den bodeme

271 ‘tierste’ is in roodbruine inkt in de rechtermarge geschreven.

272 Emendatie: het handschrift heeft ghemigget’.

273 Emendatie: het handschrift heeft ‘anderen’.

[fol. 81v]

der magen ende mit duodeno ende mit gracili ende mit jejuno ende mit sacco ende trecken uut de guede versceden int welke beginnet de ander digestien. Ende de guede versceide bringen si ter levere int welke is vulmaect de derde digestien ende daer so versiedet die verscheide ghelijc dat muscum versiedet in een cupe enich wit scumich deel dat niet wel en is vergadert ende enich dinne deel ghelijc enen roc ende enich suver substancie die welke is wijn ende enich grove substancie dats sindert in den bodeme lijc drosenen. Aldus inden levere sijn IIII humoren ghegenereert: een ghewonnen vander verscheide comende vander magen, want der is ghewonnen een scumich substancie die niet ful en is versoeden bi der natuurliker hetten. Ende sijn materie is spise coel ende versk ende allen spisen genomen boven vervolheiden ende quaden appentijt. Ende fleume is die sake te crancken de natuurlike hetten ende crancke hetten maect vele fleumen so dat die een is een sake den anderen. Oec is daer ghewonnen een dunne substancie de welke bejaget een hetten ende een scarpheide bider hetten daerin werkende ende ist de rode colera gheheten twelke is heet ende droech. Ende ist dat het overvloiet, het verhettet die lever ende die hete levere vermeret ²⁷⁴ hoer so dattie is sake vanden andere ende de sake van dese colera is sijn spisen heet ende droge ende pinen ende vasten ende sterke saucen. Oec is daer ghewonnen een suver substancie ende is gheheten bloet in dat welke werket een ghetemperde heten ende het comet van gueder spisen ende drancke. Oec is daer ghewonnen een droesnich substancie, dats melancolie, ende het wasset in twe maneren: teen is groter hetten verbernende dat bloet een luttel, dat ander is van vercouthede verdickende dat bloet ende sine natuurlike saken sijn grove spizen.

En dese IIII humoren hebben ²⁷⁵ diverse naturen. Dat bloet is hete ende diversich, ²⁷⁶ fleume is coel ende versk, colera is

274 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘verhettet hoer’.

275 Emendatie: het hs. heeft ‘hebbe’.

276 Emendatie: het handschrift heeft ‘heten diversich’.

[fol. 82r]

heet ende droge, melancolie is coud ende droge. Item, van desen humoren somme sijn naturael vanden welken wi sullen spreken. Want in allen jof somme helende vergaderen ende maken apostumen in dat menschelike lichaem. Van fleuma sijn II ²⁷⁷ maneren naturael ende niet naturael. Die naturalike fleuma is een humore coel ende versk, wit ende sveetachtich. Van sijnre overvloiende comet ptisike clene bigheerde van bi frouwen te wesen ende peralisie ende bevinge, ruste ende onfermichede, herthede van sinne cranchede ende zuverhede. Ende het is ghedeelt over al den lichaem, mer dat meeste deel is in de hersene ende in die longen, in die maghe, in die dermen ende in die juncturen. Ende sijn ghewoente is achter in dat hovet ende in die spondilen ende het hevet III nutlichede: somwile hevet natuere noet van blode ende bider natuurliker hetten ist versoeden ende wert bloet der mede dat natuere is ghevoet ende dat mach niet sijn ghedaen van anderen humoren. Tander is dat het gaet mitten blode omme de leden te voedene de sijn ghevoet mit blode van fleumen, alse is de hersenen. De derde is dat het vercoelt ende ververschet die juncturen die verhet sijn ende souden verdroegen bider groter beroringe.

Van onnatuurlike fleumen sijn achte maneren vanden welken ²⁷⁸ de IIII sijn verwandelt van haer beder substancien ende die ander vier van hoer smake. Fleuma vitrium is een humor die eerst was dunne ende bi datter coude lange in gewrocht dan eyst verhart lijc een glas. Fleuma gipcum was eerst een dicke fleume ende is gedestrueert vander natuurliker hetten ende verhart ghelijc eerde. Fleume aquosum is ²⁷⁹ een dunne humor ende effene in die substancie ende niet verclotert. Fleuma mischil lagmosum is een humor van diversen substancien. Want in een stede ist dicke ende verhert, in die andere is dunne

277 Emendatie: het handschrift heeft IIII.

278 Hierna staat (doorgehaald) ‘sijn’.

279 Emendatie: het handschrift heeft tweemaal ‘is’ (dittografie).

[fol. 82v]

ende subtijl. Dese IIII voerseide fleumen sijn verwandelt na haer leder substancie. Dese IIII achtervolgende fleumen sijn verwandelt nader smaken als een suete fleume ende een suur fleume ende een swaer fleume ende een ghesouten fleume. Ende een suete fleume comt van II maneren jof bi datter ²⁸⁰ is bloet mede gemenghet ²⁸¹ is jof bi datter hetten in heft gewrocht ende oec niet so dattet mochte versieden ende verkieren in blode. Een suur fleume comet in II maneren jof bi dat een soete fleume is versoden die van eerst wert vervult ende daerna suur als in een andere soete dinghen ghelijc in wine, ²⁸² jof bi dat een suur melancoli is ghemenget mit een dunne fleumen. Ene ghesouten fleume is droghe ende licht ende hets een fleume die is sonder smake mitten welken is gemenget een deel van verbernde ²⁸³ colera, die verbernet mit sijnre hetten ende maket sout. Ende een swaer fleume was een dunne fleume ende het is swaer in II maneren jof bi dat het couthede verhardet ende maket swaer, jof bi dat een deel van swaere melancolie is ter mede ghemenget ende maket swaer van colera, som is naturael ende som niet.

De naturalike colera is een humor licht ende scarp ende als de roc van blode is roet ende claer ende te hete dat het is te rodere, hets van sijnre overvloienthede comt verherdede der levere ende coerts ende droechede van alden lichame. De is den mond bitter, gelu verwe, sterc verdwinge, crancken appentijt, verstandenisse, starchede, subtilen sijn, stouthede, haestichede, memorie, licht van sprake, varringhe gram ende veel sprekens. Ende het hevet vier nutlichede in den lichame: teersten is dattet bloet mede isser ghesuvert. Tander is dat het soude sijn met blode die voetzele der leden de sijn ghevoet mitten blode van

280 Hierna staat (doorgestreept) ‘een soete fleume’.

281 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘in’.

282 Bij de ‘w’staat een afkortingsteken.

283 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘veb’.

[fol. 83r]

colera. Die derde is datter een deel soude sijn ghesent toten dermen omme de dermen te suveren van stronten. Dat vierde is omme de galle te vodene mit welke colera is onthouden ende het hevet III conduten: ene biden welken colera is getrect vander levere, tander biden welken het sendet colera de dwaet ende suvert die dermen, de derden bi den welken is colera een ghesent toter maghen. Colera is vergadert in die galle dat het niet en soude sijn ghespreet over alden lichame mitten blode dat de leden souden scuwen dat bloet te haer leder voetsele.

Van onnatuurliken colera sijn V maneren alse citrena, vicellina, adusta, prassina, erugmosa. Colera citrina comet bider menghengen van een dunne fleuma. Colera vicellina comet bider mengenghe van een dicke verbarnde fleume. Onnatuurlike colera comet van II maneren. Teen is omdattet so zeer is verbernd in haer selven in die levere ende in die verbernthede so sijn die subtilen delen versceiden vanden groefsten ende aldus ist een manere van onnatuurliker colera, melancolie isser mede gemenget. Tander is als dat bloet verbernd nochtan niet so voele dat het maect onnatuurliken melancolie vanden blode. Colera prassina is een groen, bitter colera alset tsap van porro°. Colera erugmosa is ghelijc roest van copere de wal scerp is ende wal knagende. Galieen ²⁸⁴ seit dat het comet van heter spisen alse van azine, porzeiden°, senep° ende van anderen scarpen dingen inde mage ghewonnen. Avicenna ²⁸⁵ seit dat haer eerste generacien ende ²⁸⁶ winninghe is vander levere ende daer na voel maect in die maghe. Ende desen seggen dat colera prassina comt vicellina alst gebernet is ende colera erugmosa comt van verberntheden colere prassine. Van natuurliken melancolien sijn

284 ‘Galieen’ is rood onderstreept.

285 ‘Avicenna’ rood onderstreept.

286 Emendatie: het handschrift. heeft ‘en’.

[fol. 83v]

II maneren ende hets die drosene van blode, sijn verwe is blau. Van sijnre dominancie comt magherhede ende droechte der leden ende der juncturen, starchede ende swarte verwe, sterken appentijt, voel onthoudende sijn vrese, bedreginghe, girichede ende rouwe. Ende het hevet vijf nutticheden: de eerste ist bloet is der mede ghesuvert van sijnre ardine substancie, de ander is dat het is soude sijn mitten blode omme te vodene de lede de noet hebben van melancolien blode, dat derde is dattet met sijnre mengenghe soude bloet verdicken, dat vierde is datter een deel soude comen toten mond der magen omme appetijt te maken ende te comforteren ende te sterken, dat vijfte is dattet voeden soude de milten. De onnatuerlike is asche der humoren de comet bi verbernthede want- als Avicenna ²⁸⁷ seit- de grove delen gheminget mitten dinschen magen sijn verscheiden in II maneren: teen is besindinge dat het grove deel sindert in den bodeme ende dat dinste blivet boven, tander is alst is bi verbernthede ghesublineert bi datter dinneste is verkeert biden dome ende dat grove deel blijft als asche ende aldus is differencie tusschen natuurlike melancolie ende onnatuurlik. Want natuurlike melancolie comet bi sinderinge int welke en is gheen verbernthede. De onnatuurlike melancolie is ghegenereert bi groter verbernthede. Van onnatuurlike melancolie sijn vier maneren: de een is asche van blode, de ander is van natuurliker colera, de derde van fleuma, die veerde van asche van natuurlike melancolie twelk in II maneren. Want of het is dunne ende wel zuur vanden welken die vlegen vlien, ende ist datment ghetet in die eerde, het sal sieden ende hets ergher dan alle de andere. Of het is

287 ‘Avicenna’ rood onderstreept.

[fol. 84r]

grovere ende niet so swer noch so quaet omdat het niet en is so doer gaende noch soe contrarie den leden. Ende daer naturen vanden blode so sijn II opinoen (een vermodinge). Want somme segghen dat also verringe alst bloet is verkeert van sijnre natuurliker complexien staphans ontfangen die ghelikenisse van een ander humor.

Van bloede soem is natural, som onnaturael. Naturael bloet is roet, claer mit wal suete, sonder quade roke ende smake. Dat onnaturael bloet comt in II maneren: teen is om dat het crancke hetten hevet in sijn versiedinge, als waerbi hets min roet ende min dant sculdich waer te sijn. Of het hevet te veel hetten als waer hets te roet ende te heet of dat was van hem selven te dicke of te dunne. Tander is bi datter mede is ghemenget een ander humor hem heldende te sijnre nature als colera, fleuma of melancolie, die welke doet alle die natuere van bloede verwandelen.