Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[XXXVI] Dat XVIII capittel is van cauterien

Cauterien sijn alle manere van brande maect in den lichaem mit een bernende yser jof mit goude jof mit enige metale jof mit heten olien jof mit corrosiven medicien alse cantariden°, ²⁵⁷ cluuf loec, scoertzen van viticella,° capsia°, opium risus, pes nulin, aterment°, levendich calc, realgar° ende vele andere als het wert seit in den Antidotarie. Avicenna seit dat cauterien maect mit bernende wapen is so hulpelic to bewachten dat de materie niet en bredet over dat lit ende om tlit te conforteren ende te sterken ende om te verscheiden die vervulde materie in dat lit ende om dat bloet te stremmen. Ende omme dat surginen ende anderen niet en weten waer noch wilc tijt noch ho dat men soude cauterizeren in een onzuver lichame ende daer om isset al uut usagien (dats gewoenten). Alse waer bi somme ²⁵⁸ cauterizeerden in een onzuver lichaem ful van vervulder humoren ende het en beterde niet, mer het apostumeerde ende somwilen was daer een cancker om de overvloienthede de vervulde humoren, alse waer bi si en dorstent niet meer doen, nochtan dattet wal hadde gehulpen up dat sijt hadden ghedaen. Ander luden deden corrosiven medicien alse cantaridem in heten lichaem ende droge alse waer bi si seiden dattet niet guet en was.

Cauterien mit bernende wapen verteert meer dan

257 Onder ‘cantariden’ een dun rood streepje.

258 Achter ‘somme’ een klein schuin rood streepje.

[fol. 76v]

enich medicien up datment doet in een daert de materi mach verwinnen, alsmen seit van viere dattet vele dingen verteert deet verwinnen mach. Mer ist dat men een luttel viers doet in voele groens houtis, het sal een fuchticheit trecken uut den houte daer mede dattet sal hem selven versmoren ende als men seit dat de sonne in de somer min deert dan in de winter ende hets waer want wat dattet onbijndet in den somer fulcomeliken, het verdroget ende daer om ist wal guet in ydropisi. In den winter onbijndet ende het mach die materi niet verteren ende dan blivet beroringe in den lichaem ende maket coertzen ende zeecheiden van bistopthede ende apostumen ende reumen ende vele andere seecheden.

¶Avicenna seit ²⁵⁹ dat de cauterie mit wapen is guet te comforteren een lit wes complexi dat men wil beteren ende al waert so dat de complexi is een quade wesen bi een quade materie heet ende droge, nochtan bi de minderinge der materie wert de complexie verbetert. Ende dese cure is bi contrarien saken lijc dat men mit scamoney° gheneset tercionan al purgerende coleram, niet om dat scamoney° is couder, mer dat het properlic ²⁶⁰ purgeert coleram die terciaen maect ende mit turbith° maect men een coerts van fleuma, niet om dat turbith° cout is, mer dattet properlic purgeert fleuma. Mer ist dat een complexi jof materi heet ende droge verswaerde een lit of een lichaem, soe en waer een cauteri niet guet, mer in materien coel ende versk ist een proper medicien up datter is niet so voel dattet versmoert de cracht der cauterien. Een cauteri van vuer is guet om dattet varinge ende staphants werket ende verteert een materie, mer bernende medicinen als cantariden° vercrancket den lichaem wel zeer ende werket

259 Twee woorden rood onderstreept.

260 Hierna een losse doorgestreepte ‘pro’.

[fol. 77r]

lange. Dat vuer en maket gheen zweringe sonder alsmen bernet jof een luttel langer ende het quetset anders niet dan dat lit ja de proper stede des brants, mer bernende medicinen quetsen de seke leden ende ander lede verre al omtrent leggende om dattet langere werket. Ende soet langere werket so de zeecte langere waert ende daer om ist niet guet in materien heet ende droge. Want al waert so dattet de materie soude verteren om sine lange gewerke, het soude vermeren de materi coel ende versk wesende in een sterken lichaem dan waer de bernende medicien guet om den lichaem te drogene. Vele luden misdoen ²⁶¹ om dat si ene cauterie open dragen bi een jaer of meer. Want het is niet guet lang open gedragen dan alsoe lange als de cracht vanden vuere gewaert ende dats II maenden of III ten meesten, mer dat ment langer open hout dan die termine voerseit dan wert daer een zweringhe ende dan vloien also voele gueden humoren derwert alse quade ende al so vercrancket dat lit. Ende gheen cauterie salmen maken in een lichaem dat ful is van guede humoren of van quaden. Nochtan in een lichaem vuel van gueden humoren behoert ymmer niet, want de verfulthede is dicwijl van blode ende dat cureertmen allene mit bloet laten. Ist dat een lichaem is ghepijnt mit ener quader, couder complexien van langen tiden de niet en is cureert bi medicinen, dan salmen cauterizeren mit een heet yser in de fonteyne onder den vuyen, ist dat het is een lit allene in de fonteyne naest onder dat lit. Ist dat de quade wesen der lichamen jof dat lit is mit eenre materien eerst salmen purgeren mit medicien laxatijf ende en machment niet fulcomelic doen dan salment cauterizeren,

261 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘te’.

[fol. 77v]

niet mit bernende medicinen sonder in een sterken lichaem ende in een materi coel ende versk, nochtan ist betere mit vuere. Mer in een coude, versche complexie allene sonder materie ende in een complexie heet ende droge mit materie salmen altoes bernen mit enen ysere ende niet open houden boven III maanden. Ende ist dat de lichaem binnen desen tijt niet wel is gesuvert dan salmen die stede wel cauterizeren jof in een ander stede lijc als int ander been ende dan salt helpen ende bewachten dat de materie niet en mach breden. Ende ist dat ghi beginnen alse metten wolf of mit ander opene onghemaken ende ghi vrodelic connen maken de cauterie tuschen dat verfuulde ende gesonde, het en soude de corrupcie niet langere ende vordere laten breden, want in allen corrupcien en is gheen beter medicien dan cauterien mit vuere.

Dit oerkunt Rasis: het stremmet fluxie van blode want ist dattet bloet loept van een grote adere of arterie jof andere ende stremmende medicinen niet en helpen dan salmense cauterizeren ende daer to bihoren diverse instrumenten ende dan salmen wachten datmen niet en quetset de wonde int vleisk ende daer mede sal dat bloet stremmen. Wel is to weten dat men maect vele cauterien in diversen ²⁶² steden mit diversen instrumenten de der sijn van diverse manere to werken. Al ist also dat Albucasis bescrivet vele maneren van cauterien, nochtan sal ic alle schepnisse van cauterien brengen in X scepnissen de hijr na staen bescreven ende formeert. Dat eerst instrument is meest in hanteringe ende dats een wapen dat men steket in een gat dats in een ander plate coudis ysers ende dat coud yser is so maect dattet ²⁶³ heet niet ferder mach doer gaen dan die meister wil ende dat yser dat warm is, is aldus ghemaect , dat plate coud ysers is

262 Rode inktvlek op dit woord.

263 Door de ‘d’ staat een rood streepje.

[fol. 78r]

dus ghemaect . Dat heet yser salmen so wermen tote dat het wit is ende dattet spreect ende dat salmen duwen in dat gat vanden breden ysere upt lit ende het sal maken een bladere ende dat wert dan een open zeer ende dan salmen daer up leggen enich smout of botere of smeer stampet mit coelblade tote dat de curtste of vallet dat dat heet yser maect heft ende leggen dan der in van lijnwade smeret mit smout jof oli ende daer up salmen leggen een coel blat ende een braem blat of een wijngaerdis blat of ysoe° climmende an bomen. Dat ander is maect te cauterizeren ten beiden enden na datmen den brant groet wil hebben of clene ende hets guet alsmen cauterizeren in de huut allene of in een zenuwich lit ende hets dus maket . Dat derde cauterie is mit een nauwe punte ende hets guet alsmen wil maken een nauwe cauterie ende is maect aldus . Die IIII cauterie is wel scherpe ende hets guet in kijnderen ende is dus ghemaect . De vijfte cauterie is wel scerp oec maket ende lijc enen mes ende is guet alsmen wil maken enen langen brant als overdwers dat hovet ende alsmen wil maken een ront lanc zeer ende is dus ghemaect . Die seste cauterie is ghemaect om te bernen diepe fistelen wesende in dat hoec vanden oge ende quaet vleisk wesende in de nose. Dat clene yser salmen verwermen ende stekent doer een coude pipe ende is aldus ghemaect . Dat clene rode ende datter doer gaet salmen barnen ende de coude pipe sal de ander stede verwachten van quetsene .

Die sevende cauterie is ghelijc een dadelsteen ende hets maect lijc een grote fistele tafele na der scepnisse der juncturen van der hancken ende het hevet VI endekinen

[fol. 78v]

aldus ende men cauterizeert der mede up de hancken doer een coud plaet yser der to ghemaket dus ende men maect der mede ses brande to enen reise up de hancken II boven, II an de side ende een up die juncture ende een benneden of dus maect men de plaet . De achtende cauterie is drehokich ende men mach der mede III branden tenen gadere ende hets oec guet in die hancken ende is dus maect . De negende cauterie heet achter de naelde om datment somwijl doet mit een naelde ende men cauterizeert daer mede de wijnbrauwen der haer is uut ghevallen ende hets cleen lijc een naelde ende is dus ghemaect . De teende cauterie is lijc een tonge van enen vogele, men cauterizeert der mede overvloienthede vanden oge leden ende is dus ghemaket .

Der is oec de elfte cauterie ende is om een zeel doer to trecken ende men doetet mit doer gatende tange in welken gaten mach doer gliden een scerpe wapene hebbende een oge lijc eenre naelden. Metten couden voerseiden tangen bevaetmen de huut ende dwinghet ende doer de gate van der tange stect men een heet yser ende dan barnet die huut ende dan steket men doer dat gat een coerde gemaect van wollen draden ende salvet mit smoute ende men knoeptet an beide enden ende latet also to da men over ende weder over wille trecken.

Dits een ghemeen cauterie ende is guet up de mont vander magen uptie lever, up die milte ende in die bursen der cullen, in ouden hovet zweer alsmen mit ghenen medicinen binnen ende buten en mach verdriven die zweringhe ende in epilempsien ende in peralesin, ende in allen zenuwigen steden ende zeechede comende bi misquame vanden hovede ende mondis zeecheden

[fol. 79r]

ende roetheit der ogen ende in ouden zeecheden jof zeerhede der oren of nose gaten, in ouden hoeste ende in fluxien der lichame comende van eenre reuma dalende vanden hovede. Ist dat medicinen van binnen ende van buten niet en mogen helpen, so salmen bernen mit eenre cauterien lijc een mes in de put voren ant hovet ende dat salmen aldus meten: men sal de wortelen der palmen stellen ant op ende der nosen ende daer dat ende van dat meesten vinger eindet daer salmen dat hovet scheren ²⁶⁴ ende dan verwarmen die voerseide cauterie tote dat si wit is ende sprect. Ende men sal duwen overdwers dat hovet ende oec niet so lange, noch so zere datter de hersene bi mach onsteken ende dus salment bernen tote dat dat been is ondect ²⁶⁵ ende niet langer dan men de hersen niet en quetst. Ende achter elke brant salmen daer up leggen smeer ghestampt mit coelblade tote dat de kurste is uut ghevallen ende dat been al ondect is want dan sal dat been stalien ende die materie onder dat hersenbecken sal uut verademen bider cracht vanden vuere ende dan salmen dat gat open houden, alst voerseit is. Ende ist dattet niet en helpet eer de cracht vanden vuer uut is, dan salment weder ondoen.

Aldus ghenas ic een wijf die VII jaer hadde wesen sonder stemme, ende purgacie ende salvinge mochten haer niet helpen noch oec gheen medicien dan cauterie ende eer dat ict liet luken, hadde si de stemme claer ende si verloes de stemme van enen ouden reuma dalende vanden hovede. Oec heb ic daermede ghenesen vole zeken van ouden hoesten ende van lange fluxie des lichaems comende van eenre reuma. Oec ist guet in de voerseide seecheden verout up dat het hovet wel ful is dat men maect

264 Voor ‘scheren’ staat doorgestreept ‘smeren’ .

265 Emendatie: het handschrift heeft ‘ondert’.

[fol. 79v]

ronde cauterie up beiden hoeken des hovedis. Een cauterie maect ondepe in de huut in de put des halsis onder dat hovet ende daer een coerde doer ghesteken is guet jegen zeecheden der ogen ende epilempsie ende andere zeecheden des hovedis voerseit, al ist so dat si dat hovet niet so ydelen als die eerste cauterie. In den hals tuschen elken spondile ondiepe in de huut is guet jegen den crampe comende van verfulthede ende hets guet als een ²⁶⁶ ghewont is in de zenuwen jof int hovet. Want daer mede wert de materie verkeret de de zenuwen souden vercrancken ende doen spasmeren. Item, onder de oren ende achter de oren maectmen ronde cauterien jegen zeer ogen ende tantzwere. Overvloiende vleisk in den ogen sal men cauterizeren mit scerpe cauterie lijc de tonge van een vogel jof lijc eenre naelden in de ogeleden daer dat haer uut fallet ende men moet wachten dat men niet en ghenaket die substancie der ogeleden. Overvloiende vleisk in der nosen salmen bernen mit een punte cauterie tote dat het al wech is. Ende als dat overvloiende vleisk verre upwart is in der nosen blivende, dan salment bernen mitter cauterien bihorende ter fistelen. Item, men maect een ronde cauterie onder dat kin ondepe om plecken in dat aensichte ende puusten ende zeecheden in den mont, in tant fleisk ende in den tanden. Item, men maect in elken arm V cauterien: een buten up den upperste erm onder de grote muus mit eenre cauterien tenen coerde ende hets guet jegen seecheden achter in de hersen alse litergie ende jegen stijfhede in den hals, want het zuvert de zenuwen vanden halse. Ende de ander cauterie maect men binnen in de put onder de grote muus tenen cnoep ende hets guet jegen seecheden voren in de hersene alse swindelinge int hovet ende water dalende in

266 Hiervoor staat ‘in’ doorgestreept.

[fol. 80r]

die ogen. Men maket ondiepe cauterien tuschen de vingeren in arthetike der handen. Item, men maect ronde ondiepe cauterie in den burst jegen gigen ende somwile doersteecket men een coerde boven alle de beenren der bursten bi der wortelen van der spreet der kaken. Item, de bursten tuschen die ribben maketmen lange cauterien jegen etter te spuwen. Item, men maect scerpe ²⁶⁷ cauterie inden rugge jegen bulgen ende zweringen. Item, men maect ronde cauterie up der mont vanden magen jegen cranchede der magen ende onder de navele ende up die levere ende up die milte jegen seecheit der leveren ende der milten ende jegen dat water ende dese cauterie sijn best ghemaket mit eenre coerde doer to steken. Item, men maect II cauterien in beide hancken omme haer zweringe. Men maect II ronde cauterien ondepe onder die II hamen omme der zweringe der knie, der cullen ende der modere. Item, men maect II ronde cauterien in beiden putten onder die kneen jegen alle misquamen van alden lichaem, want het ydelt so sere dat ic hebbe gheseen somme de ful humoren waren ende werden daer cauterizeert sonder purgacien ende om die overvloienthede der humoren, dan begonsten de benen te zwellen so dat de bernende stede wert vervult ende der wert een cancker de daer na quaet was te cureren. Item, onder die anclauwe ende boven de helen maectmen een cauterie omme die zeecheden der genererende leden in den wiven ende in mannen ende tuschen elken tee jegen artetike. Item, datmen purgeert ²⁶⁸ een lichaem ende het niet en helpet ende der na wert cauterizeert ende oec niet en helpet, daer omme en salmen oec niet twivelen, mer men sallen achter waren mit gueder rumer achter waringe, al soudemen die zeecte meren ende als die lichaem is comforteert ende sterct

267 Hiervoor staat ‘scre’ doorgestreept.

268 Hierna staat (doorgestreept) ‘in’.

[fol. 80v]

dan salment purgeren ende daer na cauterizeert ende achterwaert hem mit gueder spisen makende guede humoren, ende aldus werkende soudemen alle zeechede cureren. Mer het sijn vele meisters de in ene zeechede gheven een medicijn ende alsi meer gheven ende niet en helpet, so latent si alle staen. Ende ist dat si meer gheven se laten gheen spacie der tuschen mer si gheven onpaerliken tote dat si den zieken verderven. Item, men cauterizeert vervuult vleisk tote dat het is al gemindert. Oec machment minren mit oli van terwen ende altoes wachtet wel dat het niet en genaket de ghesonden steden. ²⁶⁹ Ende het is betere aldus to minren vervuult vleisk mit bernende medicien, dan sal men doen alsoet seit wert in dat Antidotarie van desen boeck.

269 Hiervoor een (doorgestreepte) ‘a’.