Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[XXX] Dat ander capittel is van scoerftheit ende van allopiciaen ende tinea ende van medicinen die purgeren sijn humoren ende ander sichten demen na vinden sal

Allopicia is alle verlees van hare ende oec ist een manere van lazarien de comt van corrumpeerde fleumen, mer in dit capitel spreken wy van allopicia de alleen hoert ten hovede als dat haer uutfallet. Tinea dats schorfheide ende hets een openbaer corrupcie in dat hovet mit roven ende mit ettere, oec somwilen vallet dat haer uut. Allopicia comet dicwijl int einde der ²²⁴ seecheit om dattet fuetzel vanden haer falgeert jof om datte zweet gaten sijn to wijd ondaen. In deser saken ist gheen noet van anderen curen dan to eten guede spise ende dat lichaem to foden mit goeder spisen de goet bloet wint ende vringen dat hovet mit mantillen° ende smeren mit olie van gagelen.° Ende ist dat dit niet en helpet so salment vaste wriven hent roed wert ende daer na salment wriven mitten scorsen van ejune° tote dat het bladert ende dan salment smeren mit enden smout ende alst haer weder is ghewassen, so salment scheren. Dit doet dicke, want het helpet zere. Ende ist dat de scorfheit is van quader humoren ende de voerseide lichte curen niet en helpen, dan suldi beseen wat humoer datter overvloyet ende dat suldi kennen bi den wesen ende bider verwen vanden lichame. Alst is dat de seke is ful vleisk ende wel geverwet ende hi heft den mont zoet ende rode puusten int hovet, de urijn roet ende dicke, de sake jonc jof ist dat hi etet spise generende bloet alse guet vleisk ende wijn. Ende ist dat de huut is ghevlegen ende al de huut roet is ende ettrich: dese betogen overvlodicheit van blode. Item, ist dat de lichaem is mager ende de aderen

224 Emendatie: het handschrift heeft ‘der der’ (dittografie)

[fol. 65v]

hem wel vertogen, de verwe wel roetachtich jof geluachtich ende is de mont bittere ende droge mit dorste ende de hoken der ogen gelu ende de zeer sijn drogende ende zwerende: dats teiken van colera. Ende ist dat de lichaem is witachtich, de aderen cleine, de zeke traech ²²⁵ ende wel tay spekel, de uurijn wit jof bleec ende dicke ende clene dorst, de stede wit ende moru ende vele verschede sonder hetten ²²⁶ : dats tekene van fleumen. Ende is de verwe ²²⁷ bruun ende mager, de uurijn bleec ende dunne jof swert achtich jof grove ende dunne jof bruun, mit groten appetijt, sijn bloet swert ende dicke ende dat de seke plach tetene vleisk van coyen, van gheiten, coel warmes ende lentilen° ende der ghelijc ende de stede der scorheiden is blau ende hert: dats teken van melancolien. Ende al ist so dat de scorfheit selden comt van melancolien ende alst dan comt so ist argere dan de andere.

Als ghi weet so wat humoer datter overvloyt dan suldijt eerst purgeren eer ghy van buten werken ende dit oerkunt Galieen ²²⁸ ende ic sal hijr bescriven leringen van purgacien mit medicine geprovet ende sekert als ic dikwijl hebbe gheprovet. Wel is to weten dat fulhede der lichaem daet noet hevet van ydelen jof het is vanden aderen dat si sijn so ful dat si niet meer en mogen onthouden, jof het is na der cracht als een humoer overvloiet boven maten. Alse de aderen sijn verfullet also dat alle de humoren overfloiet, so ist altoes noet te bekennen bloet to laten up dat hi sterc is ende van goder ouden of men sal scrappen, ist dat de cracht is to cranc, ende daer na salmen purgeren de ander humoren. Ende ist dat ghi purgeert mit medicinen eer ghi bloet laten, dan suldi curtlic daer na bloet laten. Ende ist dattet bloet alleen overvloyt dan salmen allene cureren mit bloet laten.

225 Hiervoor doorgestreept ‘tay’.

226 Hierna twee doorgestreepte letters.

227 Hierna is een ‘d’ doorgehaald.

228 Galieen rood onderstreept.

[fol. 66r]

Ende ist dat ghi dese humoren purgeert ende ghi niet to voren purgeert mit bloet laten jof varinge der na, so is to duchten dat de medicijn laxatijf soude coertze genereren ende winnen ist dat de medicin is to heet. Colera salmen purgeren mit deser medicinen: nemet violetten° onse I, prunen van damasco° XII, sebesten° XV, jujube° XX ende dese salmen seden in II punt waters tot een punt. Dan salment coleren ende daer in doen cassieff° onse I, tamarinden° manne elx een half onse, gelue mirabolanen° gepulvert ende dragme I reunblan ende nochtens bi tiden salment verwermen ende colerent ende temperent in de coleringe zuker rosaet° een half onse ende drinckent. Jof aldus: neemt tamarinden°, manne, merch van cassiefus° ende elx een half onse, gelu mirabolanen II dragmen, alle dese salmen seden in I half punt waters tote een half punt ²²⁹ ende colerent. Ende in de coleringe temperen een half onse zuker rosaet° ende drinckent. Jof mit dese pillen: nemet aloes°, ipacicum dragme I, gelu mirabolanen° indorum, reuberben, rode rosen elx II dragmen, scamoneij° dat verendeel van een half dragmen ende maket dan pillen mit siroep violaet ende men salre omtrent I dragme geven na deen dat de cracht sterck is. Item, ander guede pillen purgeren colera: nemet gelu miranbolanen° dragme I, scamoneij° gebraden I dragme, scrupel mastic IIII grijnen, dese salmen stampen ende conficieren mit den sape van doure baerden ende maken pillen ende gheven der mer een tenen male. Ende altoes als men sal purgeren coleram, dan salmen eerst de materie doen ripen mit oxizacra° ende mit spisen de coel ende versk sijn ende mit rusten. Item, van dat recept der pillen mogestu maken electuarien, ist dattu de pulver backest mit zuker. Fleumen salmen purgeren mit deser electuarien: nemet turbith° dragme I ende enen scrupel diazinziberos° of zinzib° ²³⁰ dragmen II, mer diazinziberos°

229 In de rechter marge in blauw een vraagteken.

230 Afkortingsteken aan het eind ontbreekt.

[fol. 66v]

is beter, want dat de mage mede comforteert ende in dat recept van diazinziberos° sal oec gaen turbith° ²³¹ ende diazinziberos° ripet oec de humoren, ist dat men ghevet elx dagis alleen of mit een ander laxatijf: nemet witten gengeren gestellet I onse liqericie° gestellet dragmen III, gariofili °, cardamoni°, muscaten ²³² , granoreum ²³³ paradise° elx II greinen ende witzuker II punt ende men sal maken een electuarie niet to vole gesoden jof mit desen pillulen: neemt pulver van pigra°, turbith°, electi elx dragmen X, merch van coloquintus° dragmen III ende kwart I; dese salmen wel clene pulverizeren ende conficieren mit oli van mandelen ende maken pillulen. De dosis is van dragme I tot I half dragmen of dragmen II. Aldus maect men pulver van pigra° ende het is guet oec nemen allene als oerkunde Rasis ende Avicenna: nemet rosen, mastic°, spicanardi, pijpcaneel, carpa balsami°, xilobalsami, cassio liguceazari, elx I ƍ dragme, aloes so voel als al de andere. Ende ist also dat fleuma is gemenget, dan suldi doen de voerseide pillen turbith° ende stamoney° elx dragmen II ende onse half ende sticados arabia° dragmen V, ende mindert de voerseit turbith° de helfte daer gheseit wert dragmen X dan hebdi pillulas Cochias van Rasis, de sonderlinge sijn ende purgeren diverse humoren in dat hovet. Melancolie salmen purgeren mit deser lichter medicinen dicwile ghegeven: neemt epithymius° onse I ende sedent II walmen in een punt van gheiten weye ende latent also enen nacht staen ende nuchten tijtliken salment verwermen ende colerent ende ghevent to drincken jof mitter sedinge van epithimi° van Rasis: nemet mirabolanen° III, den X dragmen, palipodij° dragmen V, sene° dragmen VIII, turbith° III, sticados° X dragmen, rosinen alse de bernelen uut sijn dragmen X. Alle dese salmen seden in III punt waters tote XV onsen ende daer na salmen daer to doen epithimi° X dragmen ende sedent mit enen walme ende doent vanden vuere ende alst coel is, so salment coleren ende in die coleringe salmen doen zuker rosaet° onse I ende drinckent nuchtens tijtliken. Ende wildi sterkelic werken

231 Emendatie:het handschrift heeft ‘tuibith’.

232 Het oorspronklijk woord is niet leesbaar. ‘Muscaten’ is er (in potlood?) boven geschreven.

233 Oorspronkelijk woord onleesbaar. ‘Granoreum’ in potlood er boven geschreven.

[fol. 67r]

so suldi eerst gheven dre wilen to voren dese pillulen: neemt aloes° dragme I, salis indi dragme half, agarici scrupels II, swerte ellebore° dat verendel van enen dragme. Men sal maken pillen mit zeem jof mitten simplen sirruup.

Als die humoren aldus sijn pugeert dan salmen van buten werken ende eerst besien jof de wrivinge ende de lichte medicien - voerseit int begin deser capitel - niet en helpet ende dan suldi moten werken mit sterkere medicien: neemt zeeschuum dragmen X, salgenme°, sulphuris, euphorbij° elx dragmen II, staphisagre°, cantariden° elx dragme I; alle dese salmen stampen ende mengense mit ouder olien ende salven daermede dat hovet. Ende wildi sterkere werken omtrent de stede, so ontvoert ende meest in enen riken man: nemet een onse van bey° oli, cantariden° of geslagen de hovede ende vlerken dragmen III ende men sal de cantariden en luttel stampen ende doense in een glasene vat mit violen olie ende stellent up de colen ende doent een luttel zeden altoes rorende mit een houtene spane tote het is lijc salve. Ende men salre in doen muscus° ende smeren daer mede dat hovet. Het doet dat hovet bladeren ende haer wassen. Ende om de medicin van cantaridem° comet somwilen so grote heten datter of comt een coerts ende somwilen comt der of verkentheit der urinen ende belettingen so waer datmense leget int eerste, dan salmen colen mitter witter salven van Rasis (siet int Antidario). In de andere salmen de seke doen baden totten navele nederwert in watere die in sijn ghesoden bladen van popplen van violetten ende van snicium°. Van desser scorfheit som is curabel, som niet; ende ist dat de huut was verloren ende daer ghewassen is een herde huut, hets verloren ghepijnt, want daer up is gheen haer moghelic to wassen. Item, ist dat de huut is to vole ghebraden

[fol. 67v]

mit wermen plaesteren van pecke so dattet herd is, dat is oec oncurabel ende ongeneselic. Mer ist datter sijn hete blodighe puusten ende die huut wel sachtich is, dan salment hovet scherpen ende dwaen dat hovet mitten wermen blode ende daer na al dat hovet decken mitten bladen van colen jof van wijngaerden° ende daer na al dat hovet smeren mit oli van noten tote dattet is al wel ontvelt. Dan salment drogen mit desen drogende medicien: neemt roet leem sonder steenkinen wel sachte daer men of maket potten, ende tempert mit sterken azijn lijc salve en smeert daer mede dat hovet. Item, neem leem II delen levende sulphur ende aschen vanden scoersen van calvorden°, merch van caloquintus° elx I deel getempert mit azijn ende dan salment thovet daer mede salven ende droget wel ende hets wel guet tot allen helen puusten int hovet ende int ansichte want het droget ende helet. Ende ist dat de materi is zeer ghecorrumpeert mit groter hetten int hovet, eerst salmen coelen mitter salven van Rasis ende daer up salmen leggen een cleet ghenet in sap van cleenre smeer wortele° tote alde hetten is gemindert ende daer na salment alt hovet smeren mit olien violaet ende deckent mit bladen van bleten tote dat de huut wel is gheverschet sonder hetten ende daer na helet mitter voerseide medicinen. Andersins machmen cureren nye scorfheit aldus: neemt wilt averone°, wilt pepere, fumus terre° (dats duvenkervel), scerpe ladit°, bivoet° elx hantful; alle dese salmen seden in olie tote dat de cruden wel sijn ghemorwet ende mit deser olien salmen lange dat hovet smeren ende daer na der up stroyen pulver van staphisagria° ende van ellebore° ende hijrmede salt ghenesen. Ende is de materie van fleumen ende de huut

[fol. 68r]

zeer is to broken ende vol roven, men sal dat hovet dwaen mit watere der zedige van poplen ende salvent mit olie van camillen ende van noten te gadere gemenget ende daer dect alt hovet mit coel bladen ende dus salmen lange doen tot dattet hovet is ²³⁴ al gevlagen ende daer na salment vaste wriven mit eyune ²³⁵ tote ²³⁶ dattet hovet is verhet ende die huut is roet. Daer na salment dwaen mit logen maect van wijngaets° aschen daer in dat is getempert wijnsteen° ghebernet. Achter de wrivinge salmen dat hovet salven mit psiloto° dattet haer of doet ende verdroget: nemet levende calc onsen III, operment° onse I, aloes° onsen III ende menget, salt pulverizeren ende mengent mit sout, heet water. Ende als ghi wilt werken ende dat haer is af ghedaen mit psiloto,° ²³⁷ dan salmen dat hovet dwaen mitter logen voerseit ende vrivent mitten ejune° ende mitten wijnsteen° verbernet tote dat alde materie is verdroget ende daerna salmen dat haer doen wassen mit deser salven: nemet aschen van menschen haer onse I, drosene van oli van lijnzade of van noten, gescumet zeem elx onsen IIII, mirre onse I ende onse half, levende sulphur onse half, staphisagere° dragmen II, euforbij° dragmen I ende maket salve ende salveter mede dat hovet. Ende ist dat de materie is van melancolie, dan salmen de huut verschen ende dwaen mit watere daer in is gesoden bladen van violetten ende van grisetento° ende daer na salment salven mit oli violaet tote dat de materi is gemorwet ende de huut geverschet ende men sal den seken achter waren ferscher spisen ende baden in soeten watere ende daer na salment helen mitter voerseide medicinen. Dit is de medicien van Galieen ²³⁸ gheprovet tallen scurfheiden, tallen puusten int hovet ende jegen puusten de gheheten sijn saphat ende jegen impetiginem morpheam ende jegen thaer dat uutfallet ende jegen alle versche rude: nemet noten van gallen dragmen III, van

234 Hierna staat (nogmaals) ‘lange’ (doorgestreept).

235 Emendatie: het handschrift heeft ‘eyne’.

236 Emendatie: het handschrift heeft twee maal ‘tote’ (dittografie).

237 Emendatie:het handschrift heeft ‘ptiloto’.

238 ‘Galieen’ is rood onderstreept.

[fol. 68v]

sicure dragmen II, salgenma° dragme I tverendeel van dragmen I, levende sulphur dragmen II ende een half dragma, roet operment° arrista rotunda° elx scrupuls II, sal armoniaec, luttic van enen onen bitter mandelen, coloquintus°, gebernet coper, tettingen°, gebernt litargorom, wortelen van xxxx, figen,bladen, wortelen van drogen rede, sciltverwe°, oude alune, rosen, mirre aloes°, wiroc° elx een half dragma, dunne ende pick°, bladen van oliven, gallen van eenre coe elx dragme I ende scrupul I, ende alle dese salmen wel cleine stampen ende conficierent mit azijn ende stellent in een glasene vat ter sonnen jof in een aerden binnen verglaset ende rorent mit enen spane tot dat het is lijc salve ende hijr mede salment dat hovet salven tote dat het is volcomelic ghenesen ende dit hevet Galieen wel geprovet.