Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[IIII] Die anderleringhe des iersten tractaets is een summe ende een capittel vander anathomie formen complexien ende mit helpinghe alder leden. Ende hoe dat dat kijnt wert ghevoedet inder moeder lichame, ende hoe elck lyt wert ghewonnen ⁵⁹ ende van wat natuer elck lit is ende waer to dit dient den lichame, ende welke leden moghen verloren of verlamet werden of mismake der leden

Omdat Galenus ⁶⁰ seit dattet noetsaecklic is den cirurgijn to weten die anathomien jof die makenghe der leden des lichaems, dat hy niet en ghelove dat een breet binsel si een vellekijn ende oec dat een rontbinsel niet en sij een zenuwe ende daer bi in sijn werke mochte hi vallen in dwalingen. ⁶¹ Soe heb ic voer ghemict to makene een proper capitel vander naturen ende vander hulpen ende vander vormen der ⁶²

59 Achter de tweede ‘n’ staat een doorgestreepte ‘d’.

60 Rode onderstreping in de tekst.

61 Het handschrift heeft ‘dualingen’.

62 Custode in de ondermarge: ‘geliker lede’.

[fol. 16r]

geliker leden. Want, soe Avicenna ⁶³ seit, kennisse der dingen welke die sake hevet, die en moge niet gekent sijn dan bi horen saken. Daer om moten wi merken die zaec der geliker leden.

¶Ende daer om seit Galieen ⁶⁴ dattet kijnt wert geformeert ende maect inder moder lichaem van II saden, als tsaet mannes ende wives. Ende als des II saden sijn ontfaen in der moeder, soe luketse hoer wel vaste to gader so datter die punt van eenre naelde daer niet in soude mogen gaen. Ende binnen den eersten VI daghen bighinnet natuurliker hetten to biroren den gheest, de daer daelde mitten II saden, ende meest mitten sade vanden man, om to maken enen gheest, also wel to der zielen als ten lichaem. Ende binnen desen tijt soe bigheret gheen voetsel vanden blode van menstrua. Mer der na so beginnet bloet van menstrua to begevene ende aftotreckene. In dre dagen der na beginnet die tekenen ende die schepnisse vanden lichame. Ende in ses dagen daer na verwandelt bloet van menstrua in sperma, welke bloet is ghedeelt in vijf pertien also lang alst kint is inder moder lichame. Dat een deel verwandelt in spermaten ende dan wassen die leden comende van II saden. Dander deel dat dicke ende grof is welke die hette doet clonteren ende wert verwandelt in vleisk. Ende dat darde deel dat dun ende subtijl is welke die coude verclondert wert, verwandelt in smere. Dat vierde deel vanden gueden

63 De ‘a’ van ‘avicenna’ is rood aangestipt.

64 In de rechtermarge een korte opmerking in het Latijn van later datum.

[fol. 16v]

blode, welke overblec van allen desen, gaet totten mammen ⁶⁵ ende wert melc. Dat vijfte deel, welke overvloiet van allen desen vorseiden pertien, blivet inden moder totten dage dat sy verledich wert. Ende na dessen XV dagen van der eersten concepcien tot die XII dagen daer na volgende, so wasset bloet verscheiden vleisch ende maect ⁶⁶ de herte ende ⁶⁷ levere. De hersenen beginnen to verbliken ende der na verbliket de navele ende in IX dagen der na so recket dat hovet vanden scouderen, den buke vanden siden. Ende in IIII dagen daer na so ist volmaect ten lichame. Ende in V dagen der na, dat sijn XLV dagen to samen, so gevoelt ende dit ghedubbelt: ⁶⁸ dat sijn XC dagen. Dan heftet mach dattet roert ende te IX maenden ist gheboren. Mer dese regule falleert ondertiden, al gevallet in die meeste menichte.

Ende daer om dat vleisk ende die vetheide sijn alleen ghegenereert vanden menstruosen blode. Mer beenren ende croselen ende bijnselen, zenen, coerden, arterien, aderen ende valekinen ende die huut sijn ghegenereert van II saden, soet oercunt Avicenna ende alde auctoers. Ende waer enich der vorseiden leden af gesneden, daeren worde nymmermeer weder gheen ghewonnen -als Seneca seit-, si en waren vanden II saden niet meer. Vleisk wast volkomeliker weder, want sine materie is bloet. Dese voerseide leden hebben diverschen hulpe in den lichame.

Die bene sijn cout ende droge. Ende hets noet datter vele sijn

65 Emendatie: het handschrift heeft ‘mannen’.

66 Emendatie: het handschrift heeft ‘maech’.

67 Emendatie: in het handschrift ontbreekt ‘ende’,

68 Hier stond eerst ‘ ghebubbe’, maar dat is in zwart en rood doorgehaald.

[fol. 17r]

in den lichame. Als Seneca seit, teen lit soude roren sunder tander dat en mochte niet sijn waret al een been. Tghetal der benen ende hoer scepnisse wert gheseit in II boeken.

¶Croselen sijn cout ende droge ende is morwer dan been ende herder dan vleisk. Ende het hevet ses hulpen in den lichame. Teerste dattet herde been niet en soude sijn coppelt metten morwen leden sonder middelare.Tander dattet herde niet en soude quetsen dat morwe lit in deen tijt der wrivinge jof hortinge. Derde is dat die beenre der juncturen die int einde sijn croselich soude hebben sachte wrivinge in die juncturen. Dat veerde is dattet sijn biden benen omme dattet soude sustineren die braden ⁶⁹ ende dat sijn die musculen rorende tlit sonder dat been alse is dat overste oghelit. Tvifte omme dat in sommen steden is noetsakelic vast te maken enich dinc dat niet wel hert en is, alse is de strote, want die einde vander stroten is croselich. Tseste ⁷⁰ omme dat het is van node somme leden hebbe stijfnisse ende bondinge dat si mogen ⁷¹ luken ende ondoen ende bonden, alse die noes locken ende die oren.

Die bijnsele is cout ende droge. En comet uten benen ende hevet vorme ende substancie ghelijc ene zenuwen nochtan en set niet, ende nochtan beseffet niet mer hets bondende. Ende hevet IIII hulpen. Teerste dattet bijndet teen been mitten anderen so dattet een lit mach roren sonder ander ende hets bondentliken ende ongevolentliker. Ende daer om want

69 ‘braden’ is blauw onderstreept.

70 Hiervoor staat ‘Dheste’ doorgestreept.

71 Emendatie: het handschrift heeft ‘moken’.

[fol. 17v]

waret beseffentliken het soude dogen grote pine in die rorenge der juncturen. Ende waret so dattet waer stijf soe en soude dat een lit niet mogen roren sunder dat ander. Dat ander is dat het is gemenget mit zenuwen om to maken coerden ende musen. Die derde hulpe is dat het is in die stede van sommen zenuwen. Die veerde hulpe is dat die innerste leden sijn daar mede up ghecoppelt alse de mage ende die modere ende andere welke bi hem up wert gehangen werden.

Die zenuwe is coel ende droge ende comet vander hersene jof vanden morch des rugge beens. Van der hersenen comen VII paer ende vanden morch XXX paer ende een oneffene. Ende al gader sijn si beseffende ende rorende. Ende si sijn witsterc ende tax ende si brengen beseffen ende roren in den leden. Mer die delinge der leden waer een lange leringe ende wel af to spreken, want die intenci des bokes is niet dan to houden die anathomien der leden welke noet is die cirurgijn instrumenten. Ende in die ander tractaet dis bokis is screven die scepnisse der zenuwen ende die zenuwichghe steden in den welken men moet sijn behendich in dat sniden ende in dat cauterizeren.

Die arterie sijn heet niet om haer leder lichaem, die cout ende droge sijn, mer omt levende bloet ende om die gheest der herten Ende sie hebben II rocken sunder een arterie ende die gaet totter longen. Mer die innerste rock is grover ende vaster jof sterker om dattet houdet

[fol. 18r]

dat warme bloet. Ende dat beghin der arterien is ander luchter siden der herten ende daer wassen II arterien uut. Ende die een gaet uter longen ende hevet een roc ende is up ter longen gedeelt ende daer in eindet. Ende het brenget bloet ende levende gheest ter longen der mede hets gevoet ende het draget vander longen lucht totter herten omme to temperen sijn fumige hetten. Ende dese arterie wert geheten venalis ende hevet mer enen roec om dattet bloet vodenden die longene to lichter soude daer doer mogen zweten. Die ander arterie die mit deser wasset vander luchter camer der herten hevet II rocken want den enen roec en gedogede niet de stercheide der beroringen ende die gheest om dat in die arterie is wal lijf ende behovet voele wachtens. Ende daer om hebben sie III hulpen. Teerste hulpe is dat hem leden is die koele lucht totter herten alse die leden sijn uut hoer proper steden. Die ander hulpe is datte fumeye in bedwanc si uut ghesteken. Die derde is dat die levende gheest by hem leden is gesent tot alden lichame. Ende dese arterie sijn ghedeelt in veel steden des lichamen. Mer in die capitelen der wonden salmen hebben waer men die arterien sal scuwen.

Die aderen om hoer ledere lichame sijn cout ende droge ende om tbloet in hem leden wesende so sijn si heet. Ende alle comen si vander lever. Ende in die holhede der leveren wassen II aderen die trecken die spise vander magen

[fol. 18v]

ende vanden darmen by den aderen die heten myserayce ⁷² die van hem leden spruten ende die spise breden over al die levere bi clenen aderen. Een ander ader comet vander rugge der levere ende is gedeelt over alden lichame ghelijc een arterie ende het ghevet voetzele tot alden lichame.

Die vellekine sijn van subtilen draden der zenuwen om dat si coude ende droge sijn. Si sijn beseffenlike. Ende si hebben III hulpe. Teerste hulpe is dat si binden voele dingen in een schepnisse, als is vellekijn dat die bijndet die VII beenren des hovedes. Dat ander hulpe is dat si coppelen somme leden mit anderen alse gelijc der nieren ende moder an den rugghe been. Die derde hulpe is dat si somme leden die bi naturen sijn onbeseffenliken beseffen bi den welke kijn hem deckende als is die longen, de levere, de mitte ⁷³ milte, die nieren. Want sine beseffen niet van hem selven sonder bider velleken hem leden deckende.

Vleisk is heet ende versk. Ende daer esser III maneren. Een simpel vleisk is dat vullet die scheerden vanden leden daer vleisk of been ⁷⁴ is uut verloren ende dat herde leden niet en souden to gadere wriven. Ende ander vleisk is glandich ende dattet soude bekeren verscheden te sire verwen, ghelijc dattet glandich vleisk der mammen bekeert dat bloed comende vander moder in melke ende die glandich vleisk der caken

72 Dit woord is blauw onderstreept.

73 Dit woord is blauw onderstreept. Er zou ook kunnen staan ‘nutte’.

74 Na ‘been’ staat het woord ‘of’ maar dat is met rood doorgestreept.

[fol. 19r]

maket spekele. Die derde maneer van vleisk is in der musen ende is menget mit den subtilen draden der coerden.

Die huut is getempert ende menget mit subtilen draden der zenuwen, der aderen ende der arterien. Dese maken beseffende ⁷⁵ ende gheven hem leven ende voetsel dat het soude sijn die decsel van alden lichaem. Ende die huut is getempert in heten ende in couden, mer in verscheiden, in droeghten, in moruheden, in scherpheiden, in licheiden dattet ghetemperlike soude beseffen. Want wert dat besiene gelijc eenre zenuwen, die mensche en soude niet ghedogen mogen noch hette noch coude noch hine soude niet en mogen onderscheiden hette, coude, vershede, drochte, herthede ende moruhede.

Die musen sijn maket van vleisk, zenuwen ende bijnzelen ende het sijn die instrumenten der williger beroringe. Alle die zenuwen ⁷⁶ comen vander hersene ende vanden moghe der ruggebeen. Omme die leden te roren so ist gemenget mit enen bijnsele ende daer of wert maket ene coerde om dre hulpen. Die eerste hulpe is om dat een simpel zenuwe is seer beseffenlic. Ende om dat die grote beseffene en mochte gheen pijn doghen in die roringe. Mer die onbeseffenlic bijnsele minder sijn beseffene die menghende der zenuwen. Ende der bijnzele is een coerde rorende der leden ten wille van den menschen alset crimpet jof recket jof verwringet. Ende als simpel vleisk is gemenget mit deser coerden

75 Emendatie: het handschrift heeft ‘beffende’ en is met blauw onderstreept.

76 Emendatie:Het handschrift heeft blauw onderstreept ‘zeeuwe’.

[fol. 19v]

so ist die muus volmaect. Ende tvleisk is mede gemenget om III saken. Teerste dat die coerden daer up soude rusten alset recket ende crimpet. Dander is dattet vleisk bewachtet de coerde datse niet te sere verdroget in de beroringe. De derde is dat die schepnisse der leden si te schoenre. Aldus is de muus ghemaect twelke is lanc ende an die ene syde luttel crum ende hets gecleet mit enen vellekine. Ende als die coerde comet in die muus so ist deelt in vele draden om ander coerden to maken om dattet noetzaeclic is in den menschen lichame.