Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

[II] Dat ander capittel is hoe die surgijn gheformiert sal wesen in sinen seden ende cunsten, ende hanttieringhe ende ghewonten van allen dinghen ende wat hem nutte is

Hets noetzakelic dat de cirurgijn hebben gheproponeerde schepnesse ende oec ghetemperde complexien. Hijr af seit Rasis:

‘Des welcs aensichte is schone, hem en is niet onmoghelic to hebben guede seden’.

Ende Avicenna seit:

‘De quade seden sijn navolghende der ghedaenten ende der quader complexien.’

Ende dat hy oec hebbe die handen wel ghescapen, die vingeren clene, graceliken ende lanc, ende alden lichaem sterck ende niet bevende, ende alde leden des lichaems sterck ende abel om te fulmakene die gueden werken der zielen, alse mit subtilen pensen ende dencken. Want de quantiteit

[fol. 8v]

van dien de jegen hem seggen sellen, mochtmen mit ghenen litteren scriven. Galieen seit: ²²

‘Hy moet natuurlic oetmodich sijn ende sterc van sinne ende niet tovallende, ende niet gheleert alleen in medicinen, mer in allen delen van philosophien naturalen’.

Hy moet kennen loyke, up dat hy die scrifture mach verstaen. Ende hy moet leren by siner gramerien ²³ rechtlic to spreken ²⁴ , ende hy moet syne sake proven mit reden, ende dat leert dyaletica. Ende hy moet synen woerden kunnen bytaemlic maken to sijnre meninghe, ende dat leert rethorica. Ende hy moet kennen ethicam, dat hy verantworde quaetheide. Ende hy moet hebben doechdelike seden, alsoe dat hy niet en moet sijn putierachtich, noch nidich, noch wrekich, noch ghirich, mer hy moet sijn ghetrouwich. Ende hy moet hem altomael gheven ten sieken, so dat hy niet en moet achterlaten anden sieken dan hem to byhoert.

Ende int huus des siekens sel hy spreken gheenre hande woerde dan de ter cure to byhoren. Ende hy en sal micken noch seen up dat wijf vanden huse des zieken. Noch hy en sal niet spreken mit hare in rade, sunder dat de cure to byhoert in nutticheit. Noch ghenen vanden huse des zieken gheven raet, sonder dat die zieke an hem versoket jof enich van die dienstluden. Ende en schelde niet den zie

22 ‘Galieen seit’ is rood onderstreept.

23 Gebruikerssporen: het woord ‘gramerien’ is blauw/grijs onderstreept, waarschijnlijk met potlood. Dit komt verder in het manuscript vaker voor als er een woord gebruikt wordt dat in eerste instantie door een (onbekende-) lezer niet begrepen werd.

24 In de linker marge een korte aantekening in dunne zwarte inkt.

[fol. 9r]

ken noch mit nemen vanden huse, mer hy sal hoveslike den seken altoes toe gheloven di ghesondicheit, also verre als hy mach, altoes troestende te sire salicheit. Ende is dat sake dat die sieke sy wanhopich van sijnre ghesonde, so toget vader ende moder jof vreenden. Ende de cirurgijn sal oec gheen sware cure min noch mer an nemen die in wanhopen sijn.

Ende hy sal helpen den armen na sijnre macht, ende hy en sal hem niet scamen vanden riken to nemen gueden loen. Ende hy en sal hem selven niet prisen mit sinen monde ende hy sel niet spreken scheldende de tenen ²⁵ anderen. Alle de medicinen sel hy eren ende clercken. Ende jegens ghenen cirurgijn en make nidicheit na siner macht. Ende hy sal hem ten doechden setten na siner macht, also dattet werc gheve van hem gueden name. Ende dit leert ethica.

Ende also leert phisica dat hy al sijn werke sijn instrument van cirurgien can proven mit theoriken regulen, de welke leert phisica. Want hets noetsaec dat die cirurgijn kan phiseliken theoriken, also dat men mach proven. Want alle cirurgijn is een practicus, ende elc practicus is theoricus; daerom alle cirurgicus is theoricus.

De maior wert provet by Avicenna, seggende dat de dinc vander practiken der medicinen vervult wert mit enen van dre dingen. Dat eerste is regiment vanden voetsele. Tander mit gemengen ²⁶ van medicinen. Dat derde mit werkinghe vander hant. De welke

25 Gebruikerssporen: ‘tenen’ met potlood onderstreept en een vraagteken in de marge. Later is er in de rechter marge bij geschreven in inkt: ‘dene ten’.

26 ‘gemengen’ blauw onderstreept.

[fol. 9v]

seyt Galienus, Johannes, Constantinus ²⁷ ende Hali de Abt. Ende andere en setten der niet meer dan twe. Teerste regiment ende de medicine , ende dat ander: werkinghe mit der hant. De minor wert gheprovet by der diffinicien vander theoriken ende van der practiken, de den ene ten anderen bescouwen. Want theorike is fulmaecte kennisse der dinghen, die to begripen is alleen mit der verstandenisse, ondergheworpen der memorien der werken der dinghen. Want na der orden der vertuten, so wert en dinc eer ontfaen ter verstantenissen eert wert ghemendert in der memorien daer to dat hy mach de theorike onderwerpen werkende. Die practike is togende ten sinne ende mit werken van der hant na die vergaende verstandenisse vander theoriken. Daer by ist openbaer dat die practisijn werct uuter verstandenissen vander theoriken, al daer is openbaert die sylogisticus, dattie volget by noetsaken uten premissen (dats uten voergeseyden). Die practike leert ons daghelix ende sinlix dat instrument vander cyrurgien, ende dat ende daer of volget uut dat ambocht vander cirurgien te weten alle delen der medicinen. Want sy dat sake dat de cirurgijn niet en weet de kunsten der elymenten, de welke sijn byghinsel al der natuurliker dinghen, sone sal hy niet weten de kunste der vergaderingen die in sijn werc noetsakeliken sijn, alsoet wel bliken mach.

Hijr

27 Johannes Constantinus is rood onderstreept.

[fol. 10r]

om moeten die cirurgijn weten dat al de ghemengede lichamen, de welke sijn onder manen ²⁸ cirkil, werden gewonnen ende nemen haer vorme van IIII simplen lichamen de welken sijn dus heten: vuer, lucht, water ende eerde.

Want de elementen om hoer eenlicheide ende om contrarie ghedaenten soe en sijn si eer ververret vanden lichaemliken levene. Mer si comen mit haer ghedaenten int ghemengede, so dat tminste dele vanden enen gaet in dat minste dele vanden anderen, ende die menginge breket hoer contrarie vorme uter menginge der substancien ende en nieuwe ²⁹ complexie des ghelike uter menginge der ghedaenten.

Ende so die menginge meer wert ververret vander contrarien der elementen ende de complexie midde ³⁰ wert ghemenget, in also voel ist ghemengede bequame to ontfane een edel vorme des levens, de welke edelheide boven alle de ghemengede lichame wert ghevonden inden menscheliken gheest.

Mer omme datte ghedaente de comet in die ghemenghe mitter lichame der elementen, want hets onmogelic te aftodone vanden lichame dier sijn veer, als hetten, coude, natheit ende droehte. Ende die complexien sijn daer by. Ende daer om wast noetsakelic in den ghemengede lichamen te vinden IIII complexien. Want die complexie is anders niet dan ghelijc mengenge ³¹ in lichaem der deren de welke is mit werkinge ende mit ghedoghingen vanden contrarien ghedaenten ghebonden in die elementen, so dattet minneste deel van enen gaet in dat minneste vanden anderen, ende comen

28 Hiervoor stond (doorgestreept) ‘namen’.

29 ‘en nie’ is met blauw potlood onderstreept.

30 ‘midde’ met blauw potlood onderstreept. Een vraagteken in de rechtermarge

31 Hiervoor (doorgestreept) ‘mengede’.

[fol. 10v]

int ghemengede.

Ende omme dattie veer complexien (dats hette, coude, droehte ende naetheit) onderwilen werden menget, alse hetten in natheit, coude in natheit, hetten in droechte, coude in drochte, ende also sijnre VIII, dats IIII simplen ende IIII ³² ghemengede. Ende om dat de VIII onderwilen sijn sunder materien, ende ondertiden mit materien, also sijn der XVI. Ende om dat die XVI mogen na ener merkinghe sijn natuurliken ende na ene sijn onnatuurliken, al so sijn der XXXII.

Ende om dat onder die ³³ ghemengede lichaem was noetzakelic te vinden een effene, ter welken alle dandere complexien mogen werden ghedisponeert (dats toghevoghet), so is vonden in den menschen ene evene complexie, de welke wert ghevonden in den menschen, ende in comparacien van alden anderen ghemengeden lichamen. Nochtan is hy niet gheseyt effene van ghewichten vanden elementen, mer in gerechtichede.

Want die elementen comen ten sulken middele in dat menschen, ververret van hoer contrarie, ten welken sy niet comen mogen in anderen ghemengede lichamen. Ende in bescouwen der menscheliker complexien ende elc andere dinc ne mogen niet worden nomen vander hette, coude, droechte ende nathede. Want die dinc, weder dat se is spiselic of medicinalic in den bescouwen vanden menschen lichaem, so seggen wi dat se is ghetempert, de welke als si doget hevet van der natuurliker hetten die in ons is, so en wert sy niet vercout, noch verheit, noch vernattet, noch verdroget.

Ende seggen wy heet in den eersten

32 Emendatie: ingevoegd ‘IIII’.

33 Voor ‘die’ staat (doorgestreept) ‘ghe’ aan het einde van de regel.

[fol. 11r]

graet de welke, als hy ghedoget hevet van onser natuurliker hetten die in ons is, dat sie dan onser lichame heter maken, nochtan niet so foele sene mochtet ³⁴ heter maken sunder quetsinge ons der of to komene. Ende dien seggen wy in den anderen graet heet de welke, als hy ghedoecht hevet van onser natuurliker hetten, dat hy ons dan verhet, also dat hy ons niet meer en mochte verhetten, het soude ons deren.

Dien seggen wy in den derden graet de welke gedoecht hevet van onser natuurliker hetten ende si ons also dan verhettet dat ons dan der of comet een ghevolentlike deren. Den heten wy heet in den IIII graet, de welke ghedoecht van onser hetten dat si ons dan al so onstelt jof dat lit destrueert openbaerliken. Ende dese selve leringe mach wesen gheven vanden anderen dre complexien.

Daer den medicijn noetsaeclic is to weten de complexien vanden menschen ende vanden leden ende vander medicinen, dat wert gheprovet by der cirurgien experimenten.

Ic sette dat II mannen werden ghewont in ene ure, ende beyde in die arm in gheliker stede als sie in die middenwert van die arme mit enen sweerde ghelijc. Ende die ene is van ener heter ende natter complexien, ende die ander van ener couder ende droge complexien. Ende die sage vanden leken ende die waninge is, dattie werden ghenesen in eenre manieren. Mer de gemene kunst der complexien leert ons by cirurgicen experimenten redelic geprovet

34 ‘mochtet’ is later blauw onderstreept.

[fol. 11v]

dat sie beide in eenre manieren niet schuldich wesen sijn to ghenesen jof cureert. Mer wy sullen ons vanden eersten ontseen, als ons leert de konst vander complexien, alsoe dat hy niet en come in coertze, ende dat die deen lede ³⁵ niet en come heet apostema. Want Galienus seit: ‘De leden de heet aposteem hebben, sijn coertzen als een fontein, des lichaem als een oven ende de complexie.’

Als Galienus oercunt, ende Ysaac ende Avicenna, ende al de andere, so ist gereet den coertze. Wat sal hy dan daer om doen? Hy sal seen of daer voele bloed is uut gaen. Ende ist al soe, dats goet. Ende ist al soe niet, dan doten laten inden anderen arm of inden voeten bider selven syde, up dat ³⁶ de vertuut ende outheit ³⁷ eens komen. Jof men salles laten ³⁸ mit ventosen an beyden hancken jof armen, opdat hy cranc is. Ende doten een werve des dagis ter cameren gaen. Ende gaet hy niet ter kameren natuurliken, dan doeten mit suppositorien jof mit clisteren gaen toe stoele.

Ende vergadert die wonde mit nayen jof mit kussinelen jof mode ³⁹ is ⁴⁰ ende beiden. Ende doet hem de cure de men juu leren sal hijr na in sijn stede. Mer wy moten up de wonde leggen een defensijf van bolo armenico, ende oleo rosaet, ende luttic asijns, so dat die medicijn raket teen eynde vander wonde, so dat die humoren niet en hebben horen loep ter ghewonder stede. Ende wy moten hem verbeden wijn ende vleisk, ende alle spise die voel blodes maket, ende melc ende eyeren

35 ‘deen lede’ later met blauw onderstreept en een vraagteken in de linkermarge.

36 Hiervoor is staat ‘die’doorgestreept.

37 In de linkermarge staat een blauw vraagteken.

38 Emendatie: het handschrift heeft ‘leten’.

39 ‘kussinele jof mode’ is blauw onderstreept, in de rechter marge een vraagteken..

40 Emendatie: in het handschrift staat ‘is’ in superscript.

[fol. 12r]

ende fisk. Mer hy moet gepayt mit haveren, gort ende amid, ende ghemeenlic mit clenen tederen dieten totter versekerheiden vanden apostemen. Ende si dat sake dat wine weten beschermt van apostemen ende coertzen, so leert ons de konst vander complexien dat wine haestlic sullen te kuereren.

Die andere moet niet laten sijn noch ventoseert, want bloet gaet hem over enen stat. Noch men moet hem niet bynemen vleisk noch wijn, want sijn crancke verteringe en mach der wonde ghene nose gheven van materien. Want ⁴¹ wy ⁴² sijn niet sculdich toe ontsene coerts in hem to comene. Daarom fijnden ⁴³ wy een medicijn ende die selve medicijn in hare maneren ghereet, de welke ghevet mense diverse lichamen van diversen complexien, si maect diverse gewerke. Want vitreolum romanum, dat in Walsk is heten coperosa°, up datment leit up wonden van drogen lichamen, so helpet ghewinen vleisk, ende in wachen (dats natten) lichamen en helpet niet, mer het corrodeert. Nochtan so en is de werkinghe van vitreolum° mer en, alvalgere ⁴⁴ uut II vulmaectheiden om die diversicheiden der lichamen der ment up leit, al soe dat werck der sonnen is diverse, niet om die sonne, mer om diverse lichamen der sie in werct. Want vitreolum droget seer. Ende in drogen lichamen soe fundet sijn ghelike, sterck ende wederstaende sijn stercheide. Waer om dattet niet mach sunder ⁴⁵ tovervloyende dat hit vint in die

41 In de rechtermarge staat in groen schrift ‘gheue’ of ‘ghene’.

42 Hiervoor staat ‘hij sijn’doorgestreept.

43 Blauw onderstreept met een vraagteken in de rechtermarge.

44 Blauw onderstreept met een vraagteken in de rechtermarge.

45 Hiervoor is ‘om’ doorgehaald.

[fol. 12v]

wonde to drogen to welke gedroecheit de nature winnet vleisk. In den natten lichaem, om dat hoer leden sijn morf, sone mogen sy de sterchede niet wederstaen, ende smelt daer tieghens. Ende also wert de vulheide bi vitreolum in der wonde ghewonnen ⁴⁶ by der diversicheide der complexien des lichamen ende der leden.

Galienus seit: ⁴⁷ ’Si dat sake dat twe wonden sijn ghelijc van ettere, de ene in een droghe lit ende die ander in een fuctich: die wonde die in dat droge lit is, hevet to doen droge medicijn. Ende si dat sake dat de wonde sijn in twe leden ghelijc van complexien, ende de ene hevet vele etters ende die ander luttic: die vele etters hevet, die hevet te doen van droger medicinen.’ Johannes Damascenus ⁴⁸ seyt: ‘Die medicijn ende die plaestere sijn sculdich te sijn gelijc ⁴⁹ den lede der mense up leyt’. Alse Galienus seyt: ‘De natuurlic is sculdich te sine gewacht mit geliken. Ende merct dat die contrarie sijn sculdich uutgesteken mit contrarien’.

Daer by si dat sake datte cirurgijn niet en weet die complexi, ho sal hy mogen verwandelen sijn medicijn na de diversicheit der complexien der leden ende der lichamen? Up dat hy de complexie der medicinen ende der graden niet en weet, so ne sal hy oec niet weten de winninge der humoren. Ende die cirurgijn moet weten die naturen der dingen ende leden, op dat hy de konst ende die cure der apostemen sal hi weten, alset sal sijn gedeclareet in den tractaet der apostemen. Ende

46 Emendatie: het handschrift heeft: ‘wondeghe’.

47 Rood onderstreept.

48 De naam is rood onderstreept.

49 Hiervoor staat ‘allijc’ doorgestreept.

[fol. 13r]

hy is sculdich to weten de diversicheden der leden ende hoer nutscap ende hoer ambocht, soet wel ghetonet sal werden in dat ander tractaet, dat hy mach weten welke leden die hebben grote werke in den lichame ende welke sijn van grote sinne, ent te sterke medicine soude niet ghenoech sijn. Ende hy moet oec kennen de doechden, dat hy mach helpen den leden mit dinghen deer to byhoren.

Ende si dat sake dat hy hevet de kunst der leden ende der gheesten, sone sal hem luste gheen kennisse. Ende al dese voerseide natuurliker dingen die welke sijn die eerste lede der divisen der eerste rethorike der medicinen. Ende hy moet oec hebben kennisse der onnatuurliker dinghen, dat hy mach sijn gewonde of sijn apostemeerde kesen suver luft. Want die wonden werden niet droket in een fuchtich, vaporosich lucht, mer men moet die gewonde van so gedaente lucht wachten ende verwandelen si, den winter verwaren dan ⁵⁰ couden. Want het een deert gheen dinc meer den gewonde zenuen ende benen dan couden. Ende in den somere al ist dat sake dattet niet al so seer noetsaeclic en is to tempereren die lucht, nochtan so ist hem noet to weten de gheordineerde dieten, al soet ghehouden wert hijr na in dat proper capitel vanden dieten. Nochtan so ist noetsaclic dat hi moet weten to ordineren sijn beroren ende sijn ruste. Want is hy wont in den hovet, of hevet hy puncturen van zenuwen, so hevet hi noet dat hy ruste, ende to wesen in swiginge. Ende hy

50 Emendatie: het handschrift heeft ‘van’.

[fol. 13v]

sal hebben een pluumsafte bedde, soe dattet lit gheen pijn doghe. Mer waren oude wonden in die arm sunder zweringe, so waert den seken guet dat hy wanderde mit den woten, ende droge den arm an den hals. Ende waert in den kne of in den vueten, so waer hem guet dat hy laghe ende pijnde mit den hande.

Item die chirurgien is sculdich to weten to tempereren die slaep van den seken, ende also voel als hy mach. Want voel slaeps wint seecheiden ende cranct de virtuten ende vercout al dat lichaem, ende slanct.

Ende vele wakens scheit die gheeste, ende verteert ende scheerpt die humoren, ende ghevet den wonden een onnatuurlike droecheide ende is een sake van fele zweringen.

Item hy moet oec kennen die vervulicheden idelen, ende de geidelde bequeken, dat hy den seken kan leden te getemperden fuchticheden. Want anders en soude die wonde niet sijn consolideert. Ende hevet behoef dat die seken tempert sijn pine van sire dachten van sijnre zielen. Want van gramscepen werden ⁵¹ die geesten gesent to te buten. ⁵² Ende uut ontsene van droefheiden of van wanhopen van genesen, so werden die geesten weder gheropen inwert. Ende der of werden die virtuten crancket, so dat die materie niet en mach winnen de wederleidinge der wonden. Ende dese sijn onnatuurliken.

Galienus seyt ⁵³ de welke sijn tander lit der theoriken der medicinen. Ende hem is noet to kennen sijn ovel twelke is een

51 Er stond ‘wergen’ dit werd verbeterd in ‘werden’.

52 ‘to te buten’ blauw onderstreept.

53 ‘Galienus seyt’ is rood onderstreept.

[fol. 14r]

wonden, fistel, ulcus, cancker ende aposteem, ende die andere, omme dat hy moet weten waer up ende waer om ende waer to dat hy hem pinen sal. Want al sijn diversche, dats datse alle differeren de een van den anderen. Ende om hoer diversichede so behoven sy to done van diversen helpen ende medicinen.

Exempel ⁵⁴ sijnre suucten ende wonden. Want die wonde maect is mit enen sweerde, werden anders nesen dan de comen van eens werps des steens of van vallen. Ende die wonden die comen van enen hondis bete die niet verwoet is, werden anders nesen dan die komen van enen verwoets hondes bete, als ghy openbaerliken salt hebben ende vijnden in hoer proper capitel.

Ende het behoert oec dat hy weet sijn to vallen die sinen wonde contrarie sijn, om dat hy mach weten dat hy sinen wonden niet gansen mach, ten si dat hi eerst de to vallen doet af alsoet wel wert seit in sijn proper capittel hijr na.

Ende dese III, als dat evel ende die sake des evels, mit die voernomede ses, vulmaken alle die theoriken medicinen. Ende vanden II instrumenten dien practiken voergaende met ordinen instrument van der cirurgijn der af, en moet de medicijn niet vreemde sijn. Want hem moet ordineren diversiliken sijn dieten, gelijc dat in sijn proper capitel wert gehouden. Ende hy moet oec weten, ende hets hem noetsaeclic, to gheven pocioen.

¶ Want Galieneus seit: ⁵⁵ ‘Hets herde guet den ghenen keringe, ⁵⁶ de hebben quade ende fule wonden’. Want den lichaem pureert vanden quaden ende fulen

54 ‘Exempel’ is rood onderstreept.

55 ‘Galienus seit’ is rood onderstreept.

56 ‘keringe’ is blauw onderstreept.

[fol. 14v]

humoren, de quaethede der materien wert beroert vander ghewonder steden, ende die wonde wert te haesteliker consolideert.

Daer om die alle de delen der medicinen merket, hy sal openbaerlic vijnden dattet noetsaeclic is den cirurgijn dat hy wel maetlic leert medicine ende dat hy heb die to vallige kunst, alsoet houden wert in dat prohemium mit den anderen gueden saken de hem to komen van naturen. Sequitur: