Onze Taal. Jaargang 82

[p. 325]

[Nummer 12]

[p. 328]

Marieke Hamakers en Hendrik Arends op jacht.
Foto: Jeroen Schoondergang

‘Ouwe bokken zijn heel heimelijk’
De eigenzinnige woordenschat van de Nederlandse jager
Jan Erik Grezel

In december staat er vaak wild op het menu. De jagers die dat wild schieten, hebben een heel eigen jargon. Ze gebruiken gewone woorden als lepel, zweet en aanspreken in een verrassende betekenis. Jan Erik Grezel, groot liefhebber van lévend wild, ging een middag mee op jacht. Zonder geweer, maar met notitieblokje.

‘Kijk, de hond “staat voor”. Daar zit wat.’ Jager Jan Willem de Boer (52) klemt z'n geweer schuin tegen de borst. Zijn heidewachtel - een bruin-witte jachthond - heeft ‘verwaaiing’ gekregen: ze ruikt wild op korte afstand. De hond heft de neus in de wind en blijft dan strak staan, één voorpoot opgetrokken. Het wild ‘drukt zich’ hier vlakbij.

Met vier jagers en drie honden loop ik op een zaterdagmiddag ‘in linie’ door een bietenveld: op één lijn met zo'n vijftien meter ruimte tussen de lopers. Hoe waakzaam we ook zijn, het is wel even schrikken als er twee fazanten wild fladderend opvliegen. ‘Hen! Hen!’, roept De Boer. De drie anderen laten hun geweren zakken. De hennen wieken weg, om tweehonderd meter verder ongeschonden neer te strijken.

‘We schieten niet op hennen’, zegt Marieke Hamakers (48), de vrouwelijke jager in deze ‘combinatie’ - een groep jagers die het ‘wildbeheer’ in een jachtveld doet. ‘Hennetjes zorgen voor nageslacht. Eén haan kan heel wat hennetjes bedienen. Als er genoeg hanen zijn, kunnen we er dus wel wat “wegnemen”, hebben we afgesproken.’

■ Tableau

Een uurtje eerder heb ik kennisgemaakt met de jagers bij het dorpshuis in Eexterveen, Noordoost-Drenthe. Dadelijk gaan we de weidse akkers van het Hunzedal in om een paar ‘driften’ te doen. Ik ga ongewapend mee als kritische volger, maar vooral om jachttermen in kaart te brengen. Dat zijn vaak gewone Nederlandse woorden als zweet, tekenen en lepel (zie het kader op bladzijde 330 voor de uitleg van een aantal jachttermen). In het jachtveld hebben die een specifieke betekenis. Een jager zegt ook niet ‘de haas’, maar ‘het haas’.

Naast De Boer en Hamakers bestaat de combinatie Eexterveen vandaag uit Hendrik Arends (53) en de nestor van het gezelschap, de heer Rijnberg (84). ‘Ik jaag hier al bijna 45 jaar’, zegt hij met ingehouden trots. ‘Er is in die tijd zó veel veranderd. De wildstand is sterk achteruitgegaan. Vroeger maakten we aan het eind van een jachtmiddag “tableau”. Dan lag de jachtbuit in rijen op de grond en kwam het hele dorp kijken.’ Om het dode wild te bewonderen? ‘Nee, om te kijken of er een haas of konijn bij was voor een feestmaal. Maar konijnen zie je hier niet meer sinds het gebied minstens een meter diep is geploegd. Houtwallen zijn verdwenen door de ruilverkaveling: er staat nauwelijks nog kreupelhout langs de velden, die met andere samengevoegd zijn tot enorme percelen. Daardoor hebben ook “kluchten” (groepjes patrijzen) te weinig “dekking”. En bestrijdingsmiddelen eisen ook slachtoffers.’ ‘Gewasbescherming’, snuift De Boer.

Maar over de agrariërs hoor je hier geen kwaad woord. Arends, manager in

[p. 329]

dienst van een groot veevoederbedrijf: ‘De boeren “gunnen” ons hun land.’ Het veld van deze combinatie, die uit vijf jagers bestaat, is in totaal zo'n 600 hectare. Een van de combinanten ontbreekt vanmiddag. ‘De aardappels moeten gerooid’, zegt zijn vrouw, die het oude dorpshuis uitbaat - vast begin- en eindpunt van een jachtpartij.

■ Op de korrel

Voor we het veld in gaan, praten we over de ‘weidelijkheidsregels’. Dat zijn de ongeschreven regels van de jacht. Hoe gedraag je je in het veld, in de omgang met het wild en tegenover andere jagers? ‘Nooit voor het geweer lopen’, richt Arends zich tot mij. ‘Aan het eind van de drift “breken” we altijd het geweer en halen we de patronen uit de “pijp”.’ Het wild ‘aanspreken’ is ook onderdeel van de weidelijkheid: de jager moet vóór het schot beoordelen wat hij of zij precies schiet.

Rijnberg toont zijn ‘bok’: een jachtgeweer met twee lopen boven elkaar. ‘Op fazant, haas en eend schieten we met “hagel”. Een kogelgeweer met vizier gebruik je voor “roodwild” en “zwartwild” - reeën en everzwijnen.’ De jacht op reeën is nu gesloten, zwijnen zitten hier niet. Hamakers draagt een damesgeweer. ‘Dat is lichter en schiet “nauwer”: niet nauwkeuriger, maar met een smallere bundel hagel.’ De Boer, werkzaam bij een waterschap, laat mij even over zijn ‘bies’ kijken, het driehoekige sleufje boven de loop. ‘Zo neem je het wild “op de korrel”.’ De korrel is het kleine bolletje dat precies in het verlengde van de bies moet liggen bij het schot - als je raak wilt schieten.

Dan is het tijd om het veld in te gaan. De keus valt op een bijna oogstrijp bietenveld met sproeisporen van tractoren, ten westen van het dorp. Arends: ‘We lopen in linie en jagen “voor de voet”, dat wil zeggen zonder “posten” (plekken waar de jagers verscholen zitten) aan het eind van het veld zoals bij een drijfjacht. De honden moeten “onder het geweer” blijven: niet te ver vooruitgaan.’

■ Teletakkie

De drie uitgelaten teven die ons vergezellen, zijn ‘hazenrein’. Ze zijn erop getraind om een gemiste haas niet achterna te zitten. Twee van de honden ‘werken’ vóór het schot als ‘voorstaande’ hond: de heidewachtel van De Boer, en de bracco italiano van Hamakers. ‘Ze heeft drie weken geleden een nestje van tien geworpen.’ Hamakers, in het dagelijks leven verpleegkundige, drijft ook een kennel. Haar hond draagt een extra dikke halsband. ‘Dat is een “correctieband”. Ik kan haar op afstand een lichte prikkel geven. Ze moet het wild opsporen zonder het op te jagen. Gaat ze er toch achteraan als het wild “afspringt”, dan geef ik haar via de zender een tikje. Ze stopt dan meteen de achtervolging. Zo voorkom je “valwild”: reeën die de weg oversteken en aangereden worden.’ Ook de hond van Arends, een zwarte labrador-retriever, draagt ‘teletakkie’, zoals haar baas het noemt. En het werkt, zal ik later vandaag vaststellen. De retriever heeft, getuige ook haar soortnaam, vooral een taak ná het schot: het geschoten wild ‘apporteren’.

Veiligheidshalve loop ik een halve meter achter de linie, maar op gespreksafstand. ‘Best wel ideaal weer eigenlijk’, zegt De Boer. Arends loopt moeilijk: ‘Kapotte knie.’ Halverwege gaat hij in een sloot toch maar ‘op post zitten’ voor de volgende drift, als we weer ‘ophalen’: een eindje verderop hetzelfde bietenveld in tegengestelde richting doorlopen. De Boer wenkt: ‘Hier loopt een “wissel”’ - een vast paadje waarlangs het wild van ‘leger’ (schuilplaats) naar voederplek gaat. Dan is het echt opletten geblazen. Plots vliegen er twee hennen op, die volgens afspraak niet geschoten worden.

‘We lopen in linie en jagen “voor de voet”, dat wil zeggen zonder “posten” aan het eind van het veld zoals bij een drijfjacht.’

■ Ziek schieten

Bij de tweede drift springt een geit (een vrouwtjesree) uit de bieten op. Ze sprint weg naar de Japanse haver in een belendend perceel. We kijken haar na. De geit heeft een duidelijke ‘spiegel’ met een ‘schortje’. ‘Dat zijn eigenlijk de schaamlippen’, legt Hamakers uit. ‘Kalfjes herkennen daar hun moeder aan.’ Op reeën mag in deze tijd dus niet gejaagd worden. Wij zijn hier voor fazanten. Die zien we wel, maar het zijn tot nu toe uitsluitend hennen. Na deze drift hebben we er in totaal acht geteld. Of was het vier keer hetzelfde stel?

We nemen nog een veld gele mosterdplanten mee, een groenbemester waarin het wild zich goed kan verstoppen. Arends, die weer meeloopt, wijst mij op wat ‘prenten’: de reeënsporen in de modder. We lopen zwijgend door. Opeens hoor ik Arends hard schreeuwen naar zijn hond. Die zit een reebok op de hielen. Maar niet voor lang: de teletak doet zijn werk. De bok krijgt een vrije aftocht. Hij had ons wel tot heel dichtbij laten naderen, merk ik op. ‘Ouwe bokken zijn heel “heimelijk”’, weet Arends. ‘Ze kunnen in de dekking gewoon afwachten tot we voorbij zijn.’

Bijna aan het eind van het veld met kniehoge mosterdplanten is iedereen extra alert. Het gedrag van de honden is onmiskenbaar: in deze hoek zit wat. Iedereen blijft gespannen staan, terwijl de honden rondrazen. Vlak naast mij ritselt het gewas. Een haas? Opeens vliegt rechts achter mij een fazanthaan op, Rijnberg kijkt de verkeerde kant op - hij is wat hardhorend. Als hij de haan ziet wegvliegen, kan hij niet meer aanleggen. ‘Ziek schieten, daar heb je niks aan.’ De haan was al te ver weg voor een voltreffer. Bovendien stond ik in het schootsveld. ‘Even breken, Rijnberg’, waarschuwt De Boer, als we het veld uit komen.

■ Damesschot

De middag is al een flink eind op streek en er is nog geen schot gelost. We pakken een laatste suikerbietenperceel. Hier is het prijs. Als we net weer in linie lopen, vliegt een haan met twee hennetjes op. Verspreid strijken ze neer aan het eind van ‘de kamp’, de haan recht voor ons in het sproeispoor waar Hamakers en ik in lopen.

Toch is het nog even zoeken, zelfs mét jachthonden, als we na tien minuten op de plek zijn waar de felgekleurde haan moet zitten. Opeens een luid kokken en we zien de haan wegvliegen richting maïsveld verderop. Hamakers legt aan. Vuurt. Twee oorverdovende knallen vlak naast mij. Dwarrelt er nu een spartelende vogel uit de lucht? Arends' hond rent over de akker achter de vogel aan, maar ziet snel in dat er niets te apporteren is. De hagel van Hamakers heeft geen doel getroffen. De haan landt veilig in de maïs.

‘Mooi damesschot’, plaagt De Boer, als we verzamelen bij de sloot aan het eind van het veld. Staan we straks met lege handen? We gaan nog eenmaal ophalen. Een kwartiertje later zijn we terug op de weg waar we de eerste drift begonnen. Het is genoeg voor vandaag.

Marieke Hamakers met haar twee jachthonden.
Foto: Jeroen Schoondergang

[p. 330]

■ Bezoedeling

Teleurgesteld over deze ‘loze’ middag zijn de jagers niet. Maar niets ‘oogsten’ is toch wel uitzonderlijk, vertelt Hamakers tijdens de nazit in het dorpshuis. Via de slechte hazenstand komt het gesprek op alle regels en het lange traject dat je moet afleggen voordat je als jager het veld in kunt: cursussen met theorie over natuur, wild, geweren, munitie, enzovoort. Arends: ‘Pas later komt de praktijk van het schieten. Uiteindelijk begin je dan op een “logeerakte” - dan ben je “gastjager”. Klikt het met de combinatie, dan word je misschien uitgenodigd om erbij te komen. Zonder veld begin je niets.’

De zorg voor het geweer is een heikel punt. Rijnberg: ‘Sinds “Alphen aan den Rijn” heb ik al drie keer controle gehad, daarvóór nog nooit. Het geweer moet in een kluis bewaard worden. Ik ben de sleutelbeheerder en niemand, zelfs mijn vrouw niet, mag weten waar de sleutel is.’

Ook de eigenlijke jacht is door regulering beperkt. Het afschot van schadelijk wild, zoals reeën, ganzen en duiven, wordt deels landelijk en deels provinciaal bepaald. De combinatie krijgt op basis van tellingen elk jaar een toewijzing: het aantal stuks van een soort dat de jagers mogen afschieten. Arends: ‘Op een ree jagen vereist heel veel geduld. Vóór het schot spreek je de ree aan. Hoe is de loop, heeft het een smerige spiegel? Dat laatste kan wijzen op parasieten. Na het schot moet je de ree “ontweiden”: de ingewanden eruit halen.’ Rijnberg is volgens de andere combinanten de meesterontweider in dit gezelschap: ‘Die ontweiding is noodzakelijk om “bezoedeling” te voorkomen, bijvoorbeeld als de darmen geraakt zijn. En het vlees moet gekeurd worden. Wij zijn niet alleen jagers, maar ook gecertificeerde keurmeesters. Bij vlekjes op de lever keuren we het vlees af. Het dier was blijkbaar ziek.’

■ Wildbeheer

Het gesprek komt onvermijdelijk op de controversiële aspecten van de jacht. Ik leg de jagers voor dat ze fraaie eufemismen of verhullende termen hanteren. ‘Wij zeggen niet “doodschieten” maar “wegnemen”,’ beaamt Hamakers, ‘en zo voelt het ook. Als er te veel bokken zijn, vechten ze elkaar in de paartijd de tent uit. Dan zie je een toename van het valwild.’ ‘Jagen’ heet tegenwoordig ‘wildbeheer’ en ‘schadebestrijding’. ‘Liever nog “populatiebeheer”,’ zegt Rijnberg, ‘dat vind ik het beste woord.’

De Boer wil na twee Jägermeister wel kwijt dat het ‘bambisentiment’ het beeld van de jacht ongunstig heeft bepaald. Hij hekelt het woord plezierjacht. ‘Een plezierjacht ligt in het water. Wat wij doen is eigenlijk “werk”.’ Een discussie over de zin en onzin van de jacht lijkt me nu niet verstandig.

Als het tijd is om afscheid te nemen, krijg ik de vraag wat ík ervan vond. Het was goed om een keer mee te lopen. Eigenlijk zou ik blij moeten zijn, want ik zie liever levend wild in het veld dan dode dieren op een tableau. Mijn slotbekentenis voelt dan ook als zelfverloochening: ‘Toch jammer dat we niets geschoten hebben.’

Jagersvocabulaire

Het woord weide, dat oorspronkelijk ‘voer’, ‘grasland’ en ‘jacht’ betekent, komt in verschillende jachttermen terug: ‘weidelijk’ is alles wat op de jacht betrekking heeft, wild ‘ontwei(d)en’ is een stuk wild in het veld van de ingewanden ontdoen.

Enkele andere jagerstermen:

aanzitten vanuit een hoogzit jagen

drukken, zich - (van wild) zich verschuilen op de nadering van jagers

exoot diersoort die van oorsprong niet in een gebied thuishoort

hoogzit tegen een boom steunende verhoogde zitplaats voor de jager

kansel los in het veld staande verhoogde zitplaats voor de jager

lepel oor van haas of konijn

pekelen de blaas van haas of konijn leegdrukken na het schot om bezoedeling te voorkomen

spitser een meestal eenjarige bok met twee spits toelopende takken als gewei

tekenen (van een jachthond) door snelle staartbewegingen aangeven dat een wildspoor is geroken

uitgestelde dracht dracht bij reegeiten waarbij het embryo zich pas vele maanden na de paring ontwikkelt, zodat het kalf in een voedselrijke periode wordt geboren

voorhouden met de korrel van het jachtgeweer richten op een punt vóór het wild dat wegvliegt of wegrent

voorstaan (van een jachthond) in een karakteristieke houding stilstaan in het veld om aan te geven waar het wild zit

wentel nest (wilde) konijnen, meestal aan het eind van de ‘pijp’ (gang)

zesender hert met geweistangen met elk drie enden

ziek schieten het wild niet goed raken, waardoor het aangeschoten kan ontsnappen

zweet bloed afkomstig van wild

zweethond jachthond die een bloedspoor van aangeschoten wild volgt