Onze Taal. Jaargang 82

[p. 268]

Als taalgebruiker zijnde voel je zoiets meteen aan
Onuitgesproken verbanden in de taal
Peter-Arno Coppen

Wat zeg je met de zin ‘Van oorsprong journalist, werkte hij later in de reclamewereld’? Alleen dat hij eerst journalist was en daarna in de reclamewereld terechtkwam? Of zeg je meer? Constructies als deze blijken verrassend veel onuitgesproken verbanden te kunnen herbergen.

‘Als Victoria Vesta-adviseur kom ik graag bij de mensen thuis’: opening van een beroemd reclamefilmpje.

‘Als Marokkaan kom ik graag bij de mensen thuis.’ Met deze inmiddels beroemde zin opende cabaretier Najib Amhali in 1998 zijn debuutvoorstelling. Daarmee verwees hij naar een bekende tv-reclame uit die tijd, waarin Johnny Kraaijkamp jr. altijd begon met de zin: ‘Als Victoria Vesta-adviseur kom ik graag bij de mensen thuis.’ Die verwijzing was vooral zo grappig omdat Amhali op deze manier een bijna beroepsmatig verband suggereerde tussen zijn landsaard en het feit dat hij graag bij mensen over de vloer kwam. Wie zijn latere werk een beetje kent, begrijpt dat hij hiermee het cliché van de criminele Marokkaan op de korrel nam.

Het interessante van deze grap is dat het effect voornamelijk in de talige constructie zit. Om het verband te suggereren is het niet voldoende om Marokkaan en graag bij de mensen thuis komen in een zin bij elkaar te zetten. Immers, in een woordvolgorde als ‘Ik kom graag als Marokkaan bij de mensen thuis’ verdwijnt het hele verband, en in ‘Ik kom als Marokkaan graag bij de mensen thuis’ en ‘Ik kom graag bij de mensen thuis als Marokkaan’ is het verband veel zwakker, of afhankelijk van de manier waarop je het uitspreekt. Alleen in de volgorde van de oorspronkelijke zin staat het verband op de voorgrond.

■ Kennis van de wereld

Wat is dat voor een verband dat je met die constructie uitspreekt? Dat kan eigenlijk van alles zijn. Zo kun je een oorzakelijk verband bedoelen (‘Als profsporter heb je een goede conditie’), maar ook een redengevend verband (‘Als journalist ben je taalvaardig’), of een motiverend verband (‘Als student maak je liever geen spelfouten’).

Welk verband je precies begrijpt, is sterk afhankelijk van je kennis van de wereld. Wij weten dat professioneel sporten vaak de oorzaak is van een goede conditie (want profsporters werken over het algemeen aan hun conditie). En het feit dat journalisten veel met taal bezig zijn, is een goede reden om te veronderstellen dat ze taalvaardiger zijn dan andere mensen. Misschien is het zo dat ze taalvaardiger zijn als gevolg van het feit dat ze journalist zijn, maar het kan ook zijn dat ze journalist zijn omdat ze meer affiniteit met taal hebben. En studenten maken liever geen spelfouten omdat ze daarop afgerekend worden. Dat is meer een motief dan een reden of oorzaak.

Het kan allemaal nog algemener. Met de zin ‘Als student woonde hij op kamers’ zeg je alleen maar dat hij op kamers woonde toen hij student was. Dat is dus alleen een verband in de tijd. Dit verband dringt zich waarschijnlijk op door het gebruik van de verleden tijd in combinatie met het feit dat op kamers wonen iets is wat je gewoonlijk alleen in een bepaalde periode van je leven doet. Voor zo'n verband in de tijd is alleen een verleden tijd of alleen zo'n tijdelijke gebeurtenis niet voldoende. Bij ‘Als student was hij intelligent’ heb je toch weer een soort redengevend verband, en bij ‘Als student woont hij op kamers’ suggereer je dat studenten gewoonlijk op kamers wonen.

■ ‘Pas op!’

Zo'n constructie met een vooropgeplaatste als-bepaling heeft dus geen heel specifieke betekenis. Hij zegt alleen maar: ‘Pas op, er is een verband!’ Wat dat verband precies is, kun je dan uit de context afleiden.

Het hoeft trouwens niet altijd een alsbepaling te zijn. Het kan ook zonder als en met een tegenwoordig deelwoord erbij (‘Burgemeester van Nijmegen zijnde, was zij op elke vergadering in de regio aanwezig’). Zelfs de combinatie komt voor: ‘Als gezonde jongen zijnde doe je zoiets niet.’ Die combinatie is het mikpunt van taalkritiek (omdat én als én zijnde dubbelop zou zijn), maar dat is een andere kwestie. De betekenis is duidelijk.

Je hebt ook nog gevallen waarin als is vervangen door een extra bepaling: ‘Van oorsprong journalist, werkte hij later in de reclamewereld.’ In deze zin zie je hetzelfde algemene verband, dat hier sterk de richting op gaat van een verband in de tijd: hij was eerst journalist en later werkte hij in de reclamewereld. Maar afhankelijk van je opvattingen over de relatie tussen de journalistiek en de reclamewereld is er ook een interpretatie mogelijk dat hij de reclamewereld in ging

[p. 269]

aangezíén hij van oorsprong journalist was. Deze constructie komt ook voor met andere tijdsbepalingen: ‘Al jaren journaliste, maakte zij vorig jaar de overstap naar de reclamewereld.’ Of: ‘Eenmaal advocaat, begon hij meteen een eigen kantoor.’

En er zijn nog meer mogelijkheden. Je hebt de constructie ook met bijvoeglijke naamwoorden (‘Altijd vrolijk en goedlachs was hij een populaire verschijning in het dorp’), en vooral met voltooide deelwoorden: ‘Opgericht in 1888 heeft Sparta al vele prijzen gewonnen’, ‘Verslingerd aan computerspelletjes kon hij de discipline niet opbrengen om zijn huiswerk te maken.’

‘Opgericht in 1888 heeft Sparta al vele prijzen gewonnen.’ Wat wordt hier gezegd?

■ Komma-intonatie

Neem zo'n zin als ‘Opgericht in 1888 heeft Sparta al vele prijzen gewonnen.’ Wat wordt daarin gezegd? Sparta is opgericht in 1888, en deze voetbalclub heeft al vele prijzen gewonnen, en daar is een verband tussen. Dat kan een eenvoudig verband in de tijd zijn - vanaf de oprichting in 1888 tot nu heeft Sparta al vele prijzen gewonnen -, maar het verband kan ook sterker zijn: 1888 is een hele tijd geleden, en in die tijd heeft de club dus ook heel veel jaren gehad waarin prijzen gewonnen konden worden. Het is dus niet vreemd om te constateren dat een club die zo oud is, al vele prijzen gewonnen heeft. Met andere woorden: aangezíén Sparta al zo lang geleden opgericht is, heeft de club al vele prijzen gewonnen.

Er is nog iets eigenaardigs aan de hand met deze constructie. Vergelijk de zinnen ‘Uitgeput van het wandelen kwam zij binnen’ en ‘Uitgeput van het wandelen ging zij meteen naar bed.’ In de eerste zin geeft uitgeput van het wandelen alleen de toestand aan waarin zij verkeerde toen zij binnenkwam: zij was uitgeput van het wandelen. In de tweede zin zorgt het vervolg ervoor dat je de neiging hebt een redengevend verband te veronderstellen: aangezien zij uitgeput was van het wandelen, ging zij meteen naar bed. Maar er is ook een subtiel verschil in uitspraak.

Het lijkt erop dat je, juist bij het redengevend verband, de neiging hebt om in de tweede zin een zogeheten ‘komma- intonatie’ te realiseren: bij ‘Uitgeput van het wandelen ging zij meteen naar bed’ laat je de toon stijgen aan het einde van het gedeelte uitgeput van het wandelen, dan laat je een heel kleine pauze vallen, en dan begin je weer op een lagere toon. In ‘Uitgeput van het wandelen kwam zij binnen’ doe je dat allemaal niet. Daar laat je de toon over de hele zin geleidelijk dalen, in een vloeiende uitspraak zonder pauzes (probeer dit zelf hardop uit). Wat is hier aan de hand?

■ Voegwoorden

Zo'n komma-intonatie is typisch voor een vooropgeplaatste bijzin: ‘Toen wij vertrokken, begon het te regenen’, ‘Omdat ik het koud heb, doe ik het raam dicht’, ‘Aangezien ik Marokkaan ben, kom ik graag bij de mensen thuis.’ In al deze gevallen stijgt de toon aan het einde van de bijzin, dan volgt een pauze, en dan begint de toon weer lager. Door zo'n komma-intonatie te gebruiken bij een andere constructie suggereer je dus dat het eerste stuk een bijzin is bij het tweede stuk.

De combinatie van een (bijwoordelijke) bijzin en een andere zin gaat altijd gepaard met een of ander verband, meestal uitgedrukt in het voegwoord (toen, als, omdat, aangezien). Daarmee hebben we dus een verklaring voor het gevoelde verband in zinnen als ‘Als Marokkaan kom ik graag bij de mensen thuis’ en ‘Opgericht in 1888 heeft Sparta al vele prijzen gewonnen.’ Het is niet alleen de context die het verband oproept, maar ook de uitspraak. De uitspraak suggereert een bijzin, en wil je als Marokkaan of opgericht in 1888 als een bijzin opvatten, dan moet je in gedachten een voegwoord toevoegen: dus interpreteer je automatisch omdat, aangezien, toen. Wélk voegwoord je kiest, is afhankelijk van de context, maar dát je een voegwoord moet kiezen wordt door de constructie afgedwongen.

Hiermee snap je ook waarom taalgebruikers in dit soort constructies de neiging hebben om zijnde toe te voegen: ‘Als Marokkaan zijnde kom ik graag bij de mensen thuis.’ Het werkwoord zijnde versterkt de suggestie dat het eerste stuk een bijzin is, en dat je een zeker verband moet begrijpen. Zijnde mag hier dan als taalfout bekendstaan, de neiging om het toe te voegen is hiermee wel verklaard.