Onze Taal. Jaargang 82

[p. 263]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Privé-woorden

?Hoe schrijf je combinaties met privé? Is het bijvoorbeeld privéonderwijs, privé-onderwijs of privé onderwijs?

!Privéonderwijs en privé-onderwijs zijn juist, privé onderwijs niet.

Lange tijd moest in elke samenstelling met privé een streepje worden geschreven: privé-bericht, privé-chauffeur, privé-onderwijs, etc. In het Groene Boekje van 2005 is dit verplichte streepje officieel afgeschaft, net als bij onder meer loco, semi en vice. Sindsdien is het volgens de officiële spellingnaslagwerken in principe privébericht, locoburgemeester, semidirect en vicepremier. Maar het is altijd toegestaan om omwille van de leesbaarheid een streepje in te voegen in een samenstelling; daarom zijn privé-bericht, loco-burgemeester, semi-direct en vice-premier ook juist.

Een streepje is overigens nog wél verplicht als het woorddeel na privé met een e, i of u begint, vanwege de combinatie van klinkers (die als ee, ei of eu gelezen zou kunnen worden): privé-eigendom, privé-ingang, privé-uitgave. Ook voor een afkorting, cijfer of hoofdletter is een streepje verplicht: privé-cd-collectie, privé-747, privé-Mercedes.

Ongewenst/onwenselijk

?Wat is het verschil tussen ongewenst en onwenselijk? Is het bijvoorbeeld een ongewenste ontwikkeling of een onwenselijke ontwikkeling, en ongewenst gedrag of onwenselijk gedrag?

!Onwenselijk en ongewenst overlappen elkaar deels, maar ze verschillen subtiel in betekenis en gebruik.

Ongewenst wil allereerst zeggen dat iemand (of meerdere personen) iets niet wil of niet zo gewild heeft; dat geldt bijvoorbeeld voor de vaste verbindingen ongewenste zwangerschap en ongewenste intimiteiten. Daarnaast slaat ongewenst vaak op de manier waarop iets verloopt of verlopen is: ‘Dit zijn ongewenste ontwikkelingen’ betekent dat de ontwikkelingen anders uitpakken dan men van tevoren had gehoopt. ‘Dit zijn onwenselijke ontwikkelingen’ kan datzelfde betekenen, maar kan ook als een waarschuwing bedoeld zijn: dit zijn ontwikkelingen die we moeten zien te vermijden.

Onwenselijk betekent meestal ‘niet wenselijk, niet te wensen, niet aan te raden’ in het algemeen. Het heeft vaak een wat onpersoonlijk karakter: een politicus of manager die een bepaalde situatie of ontwikkeling ‘onwenselijk’ vindt, bedoelt vaak dat hij vindt dat men dat niet zou moeten wensen; noemt hij het ‘ongewenst’, dan is dat meestal zijn eigen oordeel.

Foto: Wikimedia

De/het wissel

?De NS heeft het vaak over ‘een defect wissel’ als er een spoorwissel kapot is. Moet het niet ‘een defecte wissel’ zijn?

!Het kan allebei. Volgens de meeste woordenboeken is wissel in deze betekenis zowel een de- als een het-woord. Kennelijk gaat de NS uit van het wissel; daarbij hoort namelijk een defect wissel. (Vergelijk het apparaat - een defect apparaat.) Het lijkt erop dat het gebruik van het wissel min of meer beperkt is tot NS-jargon: in alledaags taalgebruik is de wissel veel gewoner, en daarom ook een defecte wissel.

Het ga/gaat je goed

?Wat is juist: ‘Het ga je goed’ of ‘Het gaat je goed’?

!‘Het ga je goed’ is de juiste vorm als de zin als wens bedoeld is (‘Ik wens dat het je goed zal gaan’). De vorm ga is hier een zogeheten aanvoegende wijs; dat is een werkwoordsvorm die meestal een wens uitdrukt.

De aanvoegende wijs is in het enkelvoud gelijk aan het hele werkwoord zonder de slot-n; bij gaan vervalt bovendien één a. In ‘Het ga je goed’ is het het onderwerp; daarom staat ga in het enkelvoud. Ook als er in plaats van je een meervoud staat, blijft ga juist: ‘Het ga jullie goed’, ‘Het ga ons goed’, etc. Ook dan is het woord het immers het onderwerp.

De aanvoegende wijs wordt niet veel meer gebruikt. Hij komt nog voor in enkele vaste verbindingen, zoals ‘Leve de koning’ en ‘Zij ruste in vrede.’ In ‘Het koste wat het kost’ en ‘Het zij zo’ drukt de aanvoegende wijs (koste respectievelijk zij) berusting of toegeving uit. Ook zie je hem nog weleens in recepten: ‘Men neme 100 gram hazelnoten’; dan is het meer een soort aansporing.

Natuurlijk kan ‘Het gaat je/jullie/ons goed’ ook een goede zin zijn; alleen druk je dan geen wens uit, maar een constatering: de zin is te lezen als ‘Het gaat kennelijk goed met je/jullie/ons.’

Zaliger

?Je hoort en leest weleens over mijn vader zaliger, als het over een overleden vader gaat. Waar komt dat zaliger vandaan?

!Het woord zaliger in mijn vader zaliger is een verkorting van zaliger nagedachtenis. Die woordgroep betekent zoveel als ‘in gelukkige herinnering’: je verwijst ermee naar de gelukkige herinneringen die je aan de persoon hebt. Vroeger werd er vaak een komma voor gezet: ‘Ik sprak haar van hare goede moeder, zaliger gedachtenis’, schreef Hendrik Conscience in 1869. Naarmate de woordgroep vaker gebruikt werd, verdween de komma steeds vaker, en dook ook de verkorting zaliger op.

Zaliger gedachtenis staat in de tweede naamval. Die drukt in het Nederlands meestal een bezitsrelatie uit of iets anders wat met ‘van’ kan worden omschreven (het graf mijner moeder = ‘het graf van mijn moeder’, te midden zijner familie = ‘te midden van zijn familie’), maar in zaliger nagedachtenis kan de betekenis het best met ‘in’ worden omschreven. De woordgroep is een vertaling van het Latijnse piae memoriae, dat ook in de tweede naamval staat; in het Latijn kon die naamval onder meer een bepaalde eigenschap of hoedanigheid van iets of iemand aanduiden - in dit geval dus ‘in zalige herinnering/gedachtenis’.

Het woord gedachtenis kon ook met andere bijvoeglijke naamwoorden voorkomen in een tweede naamval - de ene keer positief bedoeld, de andere keer ironisch of negatief. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) noemt onder meer onsterfelijker gedachtenis, gulziger gedachtenis en trotser gedachtenis.

Meer taaladvies?

De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Op onze website vindt u zo'n 1900 taalkwesties: onzetaal.nl/taaladvies. Of download de gratis Onze Taal-app via onzetaal.nl/app.