Onze Taal. Jaargang 82

[p. 247]

Wel gekookte aardappels, geen gekookte soep
Het bijvoeglijk gebruik van voltooide deelwoorden
Els Elffers, Sies de Haan en Ina Schermer

De gekomen loodgieter is raar Nederlands. De gekookte soep ook. Blijkbaar kunnen gekomen, gekookt en andere voltooide deelwoorden niet altijd probleemloos bijvoeglijk worden gebruikt. Hoe komt dat?

Een meisje dat verdwaald is, kun je heel goed het verdwaalde meisje noemen. En een overhemd dat gewassen is, is het gewassen overhemd. Maar een meisje dat gelachen heeft, duid je niet aan met het gelachen meisje, en een jongen die geschaatst heeft niet met de geschaatste jongen. Hoe zit dat? Heel eenvoudig: alleen het voltooid deelwoord van een werkwoord dat wordt vervoegd met zijn kun je bijvoeglijk gebruiken; bij werkwoorden met hebben is het onmogelijk. Verdwalen vervoeg je met zijn (‘Het meisje is verdwaald’), dus het verdwaalde meisje is goed; lachen vervoeg je met hebben (‘Het meisje heeft gelachen’), dus het gelachen meisje is ongrammaticaal.

Maar het is minder simpel dan het lijkt, want er zijn ook deelwoorden die tot de ‘zijn-groep’ behoren en waarvan bijvoeglijk gebruik toch ongemakkelijk aanvoelt. Wat bijvoorbeeld te denken van de gekomen loodgieter naast de loodgieter is gekomen, of van de gemaakte soep naast er is soep gemaakt? Trouwens, ook de gekookte soep en de betaalde loodgieter doen vreemd aan, evenals de over het meer geschaatste jongen (naast de jongen is over het meer geschaatst). Hoe komt het dat dit wringt?

■ ‘Lichte’ werkwoorden

Om te beginnen met de gekomen loodgieter en de gemaakte soep: werkwoorden als komen en maken hebben een betrekkelijk vage betekenis en kunnen daardoor op heel verschillende manieren gebruikt worden; het worden wel ‘lichte’ werkwoorden genoemd. Vergelijk bijvoorbeeld: we komen graag (logeren), je komt te laat, het komt in orde, dat komt ervan en dat komt doordat ... En: hij maakt striptekeningen, kunt u dit horloge maken?, zij maakte een buiging, maak dat je wegkomt en dat heeft te maken met ... Zoals uit deze voorbeelden blijkt, zijn zulke werkwoorden vaak onderdeel van min of meer vaste verbindingen, waarin hun betekenis als het ware ‘oplost’ - zoals bij een buiging maken, dat ‘buigen’ betekent. Woorden met een vage betekenis zijn op zichzelf genomen niet erg informatief, en als ze dan ook nog eens bijvoeglijk worden gebruikt, valt dat extra op. Vandaar dat de gekomen loodgieter en de gemaakte soep raar aandoen. Worden er elementen toegevoegd die de betekenis preciezer maken, dan gaat het beter. Vergelijk bijvoorbeeld: de te laat gekomen loodgieter en de zojuist gemaakte soep, waar niets mis mee is. Net zomin als met de gearriveerde loodgieter, want hoewel arriveren en komen vrijwel hetzelfde betekenen, is arriveren geen licht werkwoord.

Hoe zit het nu met de gekookte soep (naast er is soep gekookt) en de betaalde loodgieter (naast de loodgieter is betaald)? Ook koken en betalen zijn geen lichte werkwoorden en toch maken deze combinaties een vreemde indruk. Hier speelt een rol dat begrippen als ‘gekookte soep’ en ‘betaalde loodgieter’ in onze belevingswereld wat moeilijk te plaatsen zijn. Want élke soep is gekookt, en geen enkele loodgieter werkt gratis. Het ligt anders bij bijvoorbeeld ‘gekookte aardappels’ en ‘betaalde oppas’: gekookte aardappels zijn iets anders dan gebakken of gestoomde aardappels, en een betaalde oppas onderscheidt zich van een oppas die gratis komt, zoals een oma.

■ Handeling

Een apart probleem vormt de over het meer geschaatste jongen. Schaatsen is geen licht werkwoord en er is alle reden om aan te nemen dat ‘een jongen die over het meer geschaatst is’ goed te plaatsen is in onze belevingswereld, want het gaat waarschijnlijk om een jongen die een bijzondere prestatie heeft geleverd. Waarom dan toch twijfel over dit bijvoeglijke gebruik?

Schaatsen wordt, net als bijvoorbeeld zwemmen en rijden, alleen met zijn vervoegd als het gecombineerd is met een richtingbepaling (‘Hij is naar huis geschaatst’). Aangenomen wordt dat dan het begrip ‘plaatsverandering’ centraal staat, terwijl bij vervoeging met hebben (‘De jongen heeft geschaatst’) gefocust wordt op de handeling van het schaatsen zelf. Het verschil is subtiel: ook bij de jongen is over het meer geschaatst is het handelingsaspect niet helemaal uit beeld. Misschien dat daardoor de gedachte aan het echt ‘handelende’ schaatsen meespeelt - het schaatsen dat wordt vervoegd met hebben, en dat - dus - geen bijvoeglijk gebruikt voltooid deelwoord toelaat (de geschaatste jongen is ongrammaticaal). Het zou kunnen dat dit het twijfelachtige karakter van de over het meer geschaatste jongen verklaart, temeer omdat de in de fuik gezwommen vissen en de in de sloot gereden automobilist volkomen acceptabel zijn. Hier kan de ‘hebben-variant’ van de werkwoorden geen rol spelen, want er is geen sprake van een ‘handeling’ van de vissen, noch van de automobilist (aangenomen dat die niet opzettelijk in de sloot gereden is).

De regel dat het bijvoeglijk gebruik van voltooide deelwoorden alleen mogelijk is bij werkwoorden die worden vervoegd met zijn, kent dus zo zijn beperkingen. Het voltooid deelwoord moet betekenisrijk (niet ‘licht’) zijn, en onderscheidend, en de handeling moet op de achtergrond staan. Anders is er discussie mogelijk, bijvoorbeeld over de gemaakte soep, de gekookte soep en de over het meer geschaatste jongen.

Tijdens de jaarvergadering van Onze Taal op 3 juni jl. hield Els Elffers een lezing die gebaseerd was op dit artikel. Vorig jaar verscheen er een uitgebreide, wetenschappelijke versie van dit stuk in Between West and East. Festschrift for Wim Honselaar (Uitgeverij Pegasus).