Onze Taal. Jaargang 82

[p. 245]

Guus Middag
Zong
O engeitado

Waarom zingt Eva de Roovere ‘Jij is lastig’ en ‘fantastig’? En de jongens van Opgezwolle ‘proef die woofer’? En hoe komt het dat dit zo bijzonder klinkt? In zijn rubriek ‘Zong’ staat Guus Middag stil bij de taal en de poëzie die te horen is in allerlei Nederlandstalige liedjes, oud en nieuw.

Op woensdagmiddag 21 maart 1928 ging het schip de Gelria van Amsterdam op weg naar Zuid-Amerika. Aan boord was J. Slauerhoff (Leeuwarden 1898 - Hilversum 1936), scheepsarts en dichter. Na een paar dagen, op maandag, werd Lissabon aangedaan. We weten, uit de biografie van Wim Hazeu, dat Slauerhoff toen aan wal ging. En dat de stad hem meteen goed beviel. Hij liep langs de gele oevers van de Taag. Hij zag het grote plein, het Praça do Comércio, met het grote ruiterstandbeeld en de triomfboog. Hij dwaalde door de straatjes van de oude stad. 's Avonds luisterde hij naar het zingen van een paar arme vissersvrouwen - en werd gegrepen door de Portugese blues: de fado. Het was dit mengsel van melancholie en verlangen, treurnis en troost dat hem, dwalend door Lissabon, het vreemde gevoel gaf thuisgekomen te zijn.

■ Outcast

Hij schreef er een paar gedichten over, te vinden in de afdeling ‘Soleares’ van de gelijknamige bundel uit 1933. Een van die gedichten is ‘O engeitado’, met een g, de Spaanse variant van het Portugese ‘O enjeitado’, met een j. Een enjeitado is een verschoppeling. Slauerhoff voelde zich zelf zo'n verschoppeling, een outcast, die zich in Lissabon kon vereenzelvigen met de outcasts die hij daar om zich heen zag en hoorde. Zo begint hij: ‘Ik voel mij van binnen bederven, / nu weet ik waaraan ik zal sterven: / aan de oevers van de Taag. / Aan de gele, afhellende oevers, / er is niets schooners en droevers, / en 't bestaan verheven en traag.’

In het vervolg beschrijft hij zijn wandeling door de stad, over ‘de prado's’, langs ‘de vrouwen die visch verkoopen / en de wezens die niets meer hopen / dan een douro meer, voor een keer.’ Een douro is een glas (of een fles) douro: port. En hij beschrijft het zingen van de fado dat ‘door de galmgaten der straten’ weerklinkt, tot diep in de nacht. ‘A vida é imensa tristura’, ‘wat is het leven onnoemelijk treurig’. Hij geeft nog een citaat, maar nu vertaald in het Nederlands: ‘Ik heb niets tot troost dan mijn klacht. / Het leven kent geen genade, / niets heb ik dan mijn fado / om te vullen mijn leege nacht.’ Zijn lange gedicht eindigt met een Portugees motto, misschien ook wel gehoord in een van die straatfado's: ‘tudo é dor’, ‘alles is verdriet.’

■ Fries

‘O engeitado’ gaat over Lissabon, maar vooral over de fado. Het is niet zo vreemd dat José Melo, voorzitter van de Círculo de Cultura Portuguesa na Holanda, rond 1990 op het idee kwam om dit Nederlandse gedicht in het Portugees te laten klinken. Hij vond een vertaalster (Mila Vidal Paletti), een componist (Custódio Castelo) en een zangeres (Cristina Branco), die van dit gedicht, en van nog tien andere fado- en saudade- achtige gedichten van Slauerhoff, Portugese liederen maakten. Ze zijn te vinden op het album O descobridor. Cristina Branco canta Slauerhoff (2002). Vijfenzeventig jaar na het schrijven van zijn gedicht loopt Slauerhoff weer langs de oevers van de Taag, maar nu in het Portugees, ‘à beira do Tejo’, op de muziek van een fado, begeleid door gitaren, en gezongen door een vrouwenstem. ‘Er is niets schooners en droevers’, schreef Slauerhoff. ‘Nada é mais belo e triste’, zingt Branco - en dat klinkt net zo mooi. Voor het eerst klinken de woorden die Slauerhoff uit de mond van een bedroefde straatzangeres hoorde nu in het Portugees. Het lied is weer thuisgekomen, zou je kunnen zeggen - ongeveer zoals Slauerhoff weer thuiskwam toen hij in 1928 in Lissabon aan wal ging.

Een vergelijkbare gedachte moet de Friese fado-zangeres Nynke Laverman hebben gehad toen zij Cristina Branco hoorde: hoe zouden deze liederen klinken in de moedertaal van Slauerhoff? Op haar album Sielesâlt (‘Zout van de ziel’, 2004) zijn zeven van deze Portugese Slauerhoffliederen te horen in het Fries. In ‘O engeitado’ zijn Lisboa en de Taag er nog steeds, en de droevige uithaal ‘A vida é imensa tristura’ ook, maar ze worden nu omgeven door Friese klanken. Het verschil is soms moeilijk te horen. Met die dikke l en die rollende r lijken het Fries en het Portugees wel wat op elkaar, althans voor de buitenstaander. ‘Nada é mais belo e triste’ wordt hier ‘Nearne is it moaier en drôver’, en ook dat klinkt overtuigend. ‘Hier heeft het zin om te sterven’, wist Slauerhoff in 1928. Zijn Friese vrouwelijke alter ego zegt het hem vijfenzeventig jaar later na: ‘Hjir hat it sin om te stjerren.’ Ook bij Laverman heeft, net als bij Slauerhoff en Branco, het Portugees het laatste woord: ‘tudo é dor.’ Alles is verdriet.