Onze Taal. Jaargang 82

[p. 239]

Woordsprong
Fruit
Hans Beelen en Nicoline van der Sijs

In de rubriek ‘Woordsprong’ beschrijven Hans Beelen en Nicoline van der Sijs maandelijks de oorsprong van enkele woorden.

Albert Einstein beweerde voor zijn levensgeluk genoeg te hebben aan een tafel, een stoel, een schaal met fruit en een viool. Wij beperken ons hier tot het fruit.

De woorden fruit en vrucht zijn etymologisch gezien identiek: ze gaan beide terug op het Latijnse fructus, dat op zijn beurt een afleiding is van het werkwoord frui (‘gebruiken, genieten’). Fructus is datgene wat je gebruikt, dat wil zeggen: de opbrengst van het gewas, de oogst. Het Nederlands heeft het woord vrucht in de Romeinse tijd overgenomen, toen de Romeinen kersen, peren, perziken en mispels in de Lage Landen introduceerden - met hun namen

In het Frans werd het Latijnse fructus tot fruit, dat in de dertiende eeuw door het Nederlands werd overgenomen. Het Middelnederlands kende nog diverse spellingen en uitspraken: froit, froeyt, freuit, fruut, frute. De standaardtalige vorm fruit is ontstaan door verandering van de lange uu tot de ui-klank.

Fruit en vrucht vormen in het huidige Nederlands aldus een etymologisch doublet, waarvan de leden elk een eigen betekenis hebben aangenomen: een vrucht is het individuele product van een boom of struik, fruit daarentegen is de verzamelnaam voor vruchten die zonder toebereiding worden gegeten. Het oudere woord ooft is door fruit min of meer verdrongen, maar in het Duits is het overeenkomstige woord Obst nog springlevendig, bij afwezigheid van een concurrerende vorm

Tuttifrutti

Het van oorsprong Latijnse woord fructus is ook via het Italiaans tot ons gekomen, als tuttifrutti. In het Italiaans betekent tutti i frutti letterlijk: ‘alle vruchten’. De huidige betekenis van tuttifrutti (‘mengsel van gedroogde vruchten, veelal appels, pruimen en abrikozen’) is sinds 1886 in het Nederlands geboekstaafd. Daarnaast kan tuttifrutti ook betekenen: ‘gemengd vruchtenijs’. Aan deze betekenis heeft het historische ‘IJspaleis Tutti Frutti’ in Soerabaja zijn naam te danken; daar creëerde, aldus de Indische Courant van 25 augustus 1924, ‘de Italiaansche ijskunstenaar Zangrandi overheerlijke plombières, ijstulbands, cafés glacés en andere vriespunt- delicatessen in de aanlokkelijkste kleurcombinaties en gracieuse vormen’. Tutti Frutti is ook de titel van een suggestieve rock-'n-roll-song van Little Richard uit 1955, en van een dito Duitse tv-show van RTL uit de jaren negentig.

Fruitmachine

Een fruitmachine is een speelautomaat die vaak te vinden is in casino's en cafés. Wanneer de startknop wordt ingedrukt of de hendel aan de zijkant wordt overgehaald, worden rollen met plaatjes in beweging gezet. Waarom staan er op die rollen plaatjes van citroenen, meloenen en kersen? In de jaren tachtig van de negentiende eeuw werden in Amerika de eerste gokmachines ontwikkeld. Omdat in veel staten gokken verboden was, werden de apparaten verkocht als ‘trade stimulators’: de klant kon door zijn geld in de machine te stoppen op een speelse wijze snoep kopen, waarbij het toeval een rol speelde. De eerste fruit machines keerden geen geld uit, maar kauwgom, waarbij de symbolen op de rollen verwezen naar de verschillende vruchtensmaken. Zelfs het in fruitautomaten nog steeds gangbare BAR-symbool gaat terug op een bar of chewing gum, oftewel ‘een plakje kauwgom’. De fruitautomaat heeft zijn naam dus te danken aan de vruchtensmaken van de kauwgom die de speler er vroeger mee kon winnen. Het Nederlands heeft het woord aan het begin van de twintigste eeuw aan het Engels ontleend. Een van de oudste vindplaatsen is een advertentie in het Rotterdamsch Nieuwsblad van 17 oktober 1928, waarin een fruitmachine wordt aangeprezen als café-automaat met ‘groote winstkans’.

Waarom staan er op gokkasten afbeeldingen van fruit?

Pomologie

Pomologie is een geleerd woord voor ‘vruchtenkunde’. Het woord is samengesteld uit het Latijnse woord pomum (‘appel’) en het Griekse logia (‘wetenschap’). De samenstelling is in de achttiende eeuw bedacht door de hovenier Johann Hermann Knoop, die in 1758 te Leeuwarden onder de titel Pomologia een rijk geïllustreerd boekwerk uitbracht met wetenschappelijke beschrijvingen van appels en peren. In de Nederlandstalige inleiding definieert hij pomologie als de ‘kennisse der vruchten, en bezonder van de appels en peeren’. Het woord pomologie is dus in het Nederlands gemunt. Via vertalingen en navolgingen van Knoops werk is de term als uitleenwoord internationaal bekend geworden.

Fruiten

Ook in de etymologie geldt: niet alles waar fruit op staat, bevat ook fruit. Al eeuwenlang kent het Nederlands het werkwoord fruiten. In 1625 schreef Jacob Cats pasgetrouwde vrouwen voor: ‘Leert braden na den eysch, leert sieden en het stoven, / Leert fruyten in de pan, en backen in den oven.’ Tegenwoordig spreken we bij vlees eerder van braden en bij onderdompelen in heet vet van frituren, maar nog steeds als er kleine stukjes ui, paprika of andere groenten in kokend vet worden bruingebakken, noemen we dat fruiten. In de Middeleeuwen vinden we naast friten de nevenvormen frijten, froyten en fruten. Het Middelnederlandse werkwoord friten is ontleend aan het Oudfranse frire (‘roosteren’), dat we ook tegenkomen in de woorden frituren en friteuse. De culinaire term fruiten heeft dus niets te maken met fruit, wel met friet.