Onze Taal. Jaargang 82

[p. 10]

Foto: Iris Vetter

‘Zo ik iets ben, ben ik een onderwijzer’
Uit de klas [4]: Ivo de Wijs
Mariëtte Baarda

Nogal wat bekende Nederlanders en Vlamingen hebben voor de klas gestaan als leraar Nederlands. Verdwijnt die leraar ooit uit hen? In de serie ‘Uit de klas’ komen bekende oud-docenten Nederlands aan het woord over hun tijd voor de klas, en over hoe die doorwerkt in hun huidige werk. Deze keer: cabaretier, tekstschrijver en radiomaker Ivo de Wijs.

‘Ik had graag kletskoppen willen serveren,’ zegt Ivo de Wijs, een schaaltje mini-Marsjes naar me toe schuivend in zijn Amsterdamse woning, ‘maar die waren slof geworden.’ Lachend: ‘Slof, dat woord heb ik van componist en vriend Harry Bannink. Die had altijd pinda's. “Verdorie, die zijn slof ...!”, kon hij uitroepen. Waarschijnlijk is het Twents, daar kwam hij vandaan.’ We zijn meteen bij De Wijs' favoriete onderwerp: taal. Even heeft hij het over woorden als gewei voor het gietijzeren rek op een ouderwets gasstel, en derf voor bedorven etenswaren. Dan ineens, op dicteertoon: ‘Hoe ik voor de klas kwam te staan ...’ Uw onderwijscarrière ...

De Wijs: ‘Zullen we jijen en jouen? De korte versie is dat ik, na het behalen van mijn m.o. A Nederlands in Amsterdam, terugkeerde naar mijn Tilburgse middelbare school, maar dan als docent. Ik had me daar destijds behoorlijk gemanifesteerd: ik zat bij het schooltoneel, in het leerlingencabaret, de schoolkrantredactie. Mijn moeder kende de rector persoonlijk en men had zelfs al een huisje voor mij en mijn aanstaande gevonden. Elleke, met wie ik na al die jaren nog steeds getrouwd ben, had echter al een baan aan de Universiteit van Amsterdam; bij mij begon het cabaret net te lopen. Een tijdlang pendelde ik heen en weer tussen Tilburg en Amsterdam, tot ik inzag dat ik in Brabant op den duur niets te zoeken had - hoe leuk ik het daar ook vond.’

[p. 11]

■ D/t-regel

‘Ik nam vervolgens een baan van eenentwintig uur aan het Hilversumse Alberdingk Thijm College om uit militaire dienst te blijven. Toen dat niet nodig bleek - ik werd afgekeurd wegens een chronische kaakontsteking - kortte ik dat aantal uren drastisch in, hetgeen resulteerde in eervol ontslag. Vervolgens gaf ik een tijdje les aan de Amsterdamse Amstel Academie, een school voor “wassen, koken, strijken”.’

‘Ik moest daar huishoudschoolleraressen in spe Nederlands geven. Geen leuke tijd. Met die meiden kreeg je nauwelijks contact. Ze hadden totaal verschillende achtergronden; de een kwam van het gymnasium, de ander had nauwelijks opleiding genoten. Ik was in die tijd jong, en onervaren, totaal niet opgewassen tegen het leven.’ Uitroepend: ‘Moet je nagaan, op de Amstel Academie werd mijn póst opengemaakt! Nu zou ik zeggen: “Wat dénkt u wel? Bent u nu helemáál van de ratten besnuffeld ...?!” Maar toen zei ik: “Ja meneer, nee meneer.”’

‘In Tilburg had ik al ontdekt dat mijn opleiding voor geen centimeter bleek aan te sluiten bij de praktijk. Zo wist ik alles van de transformationeel-generatieve grammatica van Chomsky, maar niks van hoe je een klas in bedwang moest houden, of hoe je de d/t-regel moest uitleggen. We hadden didactiek gekregen van docenten bij wie je in slaap viel - dat zegt genoeg. Toch kreeg ik in Tilburg alle vertrouwen en begeleiding. Het was alleen jammer dat die school in Tilburg stond.’

‘Ook in Hilversum was ik niet op mijn plek. Vooral de eindexamenklas was een crime. De lagere klassen gingen goed: de kloof van jaren was groter, ik had daar meer overwicht. Als je taalgevoel had, had je aan mij een goeie, maar als het vak je niet lag, had je het zwaar. Die d's en t's moest je gewoon beheersen. Ik snap niet dat daar altijd zo veel fouten mee worden gemaakt; je laat het woord door je mond rollen, kijkt eens naar de andere vormen, maakt er verleden tijd van ... Al snel moet dan toch duidelijk worden hoe zo'n woord in elkaar zit. Blijven dingen over als: “Vind je ook niet?” en “Vindt je vader dat ook niet?”, maar zó moeilijk zijn die nu ook weer niet.’

Ivo de Wijs

Ivo de Wijs (Tilburg, 13 juli 1945) verwierf bekendheid met zijn cabaretgroep Kabaret Ivo de Wijs en het programma Literair Variété met Pieter Nieuwint. Als tekstschrijver schreef hij voor onder meer Jasperina de Jong, Paul de Leeuw, Youp van 't Hek, Jenny Arean, Kinderen voor Kinderen en diverse kindermusicals, waaronder Nijntje.

Na het behalen van zijn hbs-diploma in 1964 aan het Koning Willem II Lyceum in Tilburg studeerde De Wijs Nederlands in Amsterdam. Tussen 1969 en 1971 gaf hij Nederlands aan zijn oude Tilburgse school, het Hilversumse Alberdingk Thijm College en de Amsterdamse Amstel Academie.

De Wijs publiceerde dertig kinderboeken en tien lightversebundels, en werkte als presentator voor diverse radio- en televisieprogramma's, waaronder Pubertijd en Vroege Vogels.

Hij is getrouwd met Elleke en is de vader van Teun en Sophie.

■ Pruiken en fladderjassen

‘Bij elkaar heb ik uiteindelijk maar zo'n vier jaar lesgegeven. Over het geheel genomen was mijn leraarsbestaan vrees ik niet zo'n succes. In Tilburg werd ik gewaardeerd, maar in Hilversum kwam ik terecht voor een klas vol Gooise pubers. Ze hadden totaal geen boodschap aan zo'n Brabants knulletje van amper drieëntwintig dat hun de les kwam lezen. In arren moede begon ik van de lessen een soort cabaretvoorstelling te maken. Bekaf was ik aan het einde van de dag. Soms had ik daar geen energie voor. Dan ging ik voor in de klas de krant zitten lezen.’ Grijnzend: ‘Een goede docent heeft áltijd een krant bij zich.’

‘Bij het studentencabaret had ik inmiddels mijn latere boezemvriend en cabaretcollega Pieter Nieuwint ontmoet. Tezamen vormden we de spil van wat later Kabaret Ivo de Wijs zou worden. Daarna ging het hard. En hoewel ik vást van plan geweest was om voor de klas te blijven staan, bleek twee uur optreden per avond een stuk aanlokkelijker dan vijf tot zeven uur per dag lastige pubers in bedwang houden.’

‘Vermoedelijk heb ik als leraar vooral búíten de lessen mijn steentje bijgedragen. In Hilversum richtte ik een cabaretgroepje op. “Door Middel Van” doopten de leerlingen het. Met zestien man waren we. Ik poetste teksten glad, deed mee aan een enkel lied, praatte de stukjes aan elkaar en leende mijn geluidsinstallatie uit. Overigens heeft de school nooit enig enthousiasme voor die initiatieven getoond. Idioot eigenlijk.’

‘Het leuke was dat mijn band met deze leerlingen onmiddellijk veranderde. Voor die tijd schreven ze opstellen over obligate onderwerpen, nu kreeg ik ineens verbazingwekkend persoonlijke teksten over verliefdheid en drugs. Dat laatste onderwerp kwam me op een reprimande te staan van de rector, maar het leverde wél een prachtig nummer op met pruiken en fladderjassen.’

‘Dóódeng vonden ze de spreekbeurt.
Ik had op de opleiding graag geleerd hoe je zoiets moest aanpakken.’

■ Onbezorgbare post

De Wijs staart uit zijn raam, over het IJ. ‘De dingen waar ik zélf enthousiast over was, lukten het best. Al gold dat niet voor mijn pogingen de leerlingen wat spreekvaardigheid bij te brengen. Dóódeng vonden ze het. De een na de ander leerde de spreekbeurt uit z'n hoofd - je kon die kinderen aan- en uitzetten als radio's. Ik had op de opleiding graag geleerd hoe je zoiets moest aanpakken. Misschien had ik ze niet meteen in het diepe moeten gooien, maar had ik ze beter kunnen laten beginnen met een discussie en ze daarna per groepje iets voor de klas kunnen laten doen.’

‘Aan mijn serie “Lezen is leuk!” koester ik goede herinneringen. Die stelde ik zelf samen met tekstfragmenten uit kranten en boeken die me waren opgevallen. Stukjes uit columns, openingszinnen als: “Toen ik twaalf was, vermoordde ik mijn vader - een daad die indertijd diepe indruk op mij gemaakt heeft.” Waar die vandaan kwam, weet ik niet eens meer. Kees van Kooten maakte in die tijd een parodie op van die jubelende geboorte- en trouwkaartjes, eindigend met een rouwadvertentie in dezelfde swingende stijl: “Vader is dood,

[p. 12]

dus begraven die hap!” Dat sloeg aan. Over die tekst kreeg ik overigens ook een standje van de directeur.’

Schoolcabaret Door Middel Van, met rechts Ivo de Wijs. Hilversum, Alberdingk Thijm College, 1970

‘Ik vond het verder leuk om in te spelen op de actualiteit. Op de dag dat bekend werd dat Godfried Bomans was overleden, opende ik in alle klassen met de zin: “Bomans is dood geworden ...!” Dat is een uitdrukking waar ik dol op ben: dood worden. Dichter en liedjesschrijver Willem Wilmink liep eens in gedachten over straat. Ineens komt er een auto met daarin een Twent die hem zowat van de sokken rijdt. Die vent stopt, draait een raampje open en roept: “Woe-je dood word'n?!”’ De Wijs giert het uit. ‘Een beetje cabaretier doet daar iets mee.’

‘Op de huishoudschool trainde ik mijn leerlingen vooral in praktische zaken. Ik liet ze bijvoorbeeld een brief naar mij sturen met de vraag of ze een keer mijn cabaretvoorstelling mochten bijwonen. De brief opstellen, adresseren en voldoende frankeren bleek nog niet eens zo gemakkelijk.’ Schaterend: ‘Nog nooit is er zo veel post verloren gegaan bij de PTT als in die tijd.’

■ Lightverse

Kun je je leraren van vroeger voor de geest halen?

Zonder aarzeling: ‘Meneer Franssen, mijn leraar Nederlands. Bij mijn eindexamen liet hij mij Vromans gedicht “Mens” (“Mens is een zachte machine”) verklaren. Heerlijke opdracht, ik had er geloof ik een tien voor. “Wat gééft dat nou?!”, kon hij roepen als je hem aansprak op dingen die hij eerder had beweerd. “Ik ben van mening veranderd. Mág dat soms niet ...?!” Ik citeer die zin nog vaak. Hij had gelijk; je kunt niet eeuwig worden vastgepind op overtuigingen die je ooit had, of uitspraken die je ooit deed.’

Wat maakt een docent goed?

‘Een goede docent is een markante persoonlijkheid met gevoel voor humor. Iemand die niet slaafs vasthoudt aan de stof.’

‘Een goede docent is een markante persoonlijkheid met gevoel voor humor. Iemand die niet slaafs vasthoudt aan de voorgeschreven stof. Franssen bijvoorbeeld, die kon vijf minuten voor de les afliep een gedicht van Lucebert op het bord schrijven met de vraag: “Wat heeft een man die dit opschrijft gezien?” Hij had dat ongetwijfeld veertig keer eerder gedaan, maar hij bracht het alsof hij het ter plekke bedacht. In een paar minuten tijd wist hij zo'n gedicht tot leven te wekken. Bij het verlaten van de klas was je als mens een beetje veranderd.’

‘Ik vind vooral dat men in het onderwijs Nederlands kansen laat liggen’, vervolgt De Wijs. ‘Neem het “lightverse”, dat is een genre dat niet of nauwelijks aandacht krijgt. Toch kan het de opstap vormen naar diepgaander werk. Zo leerde ik via Bomans Dickens kennen. Een niet geringe stap.’

■ Kippevel

Zijn handen plotseling ten hemel heffend: ‘Er zit to-taal geen lijn in dit verhaal, het is verschrikkelijk. Ver-schràkke-lijk. Je laat dit zeker uitschrijven door een langgestrafte?’ Zonder mijn reactie af te wachten, vervolgend: ‘Meneer Dekkers. De eerste docent Frans die chansons draaide in de les op zo'n paars-gele pick-up met rode naaldarm, zo stotterend over die plaat. Ik heb hier nog steeds een hele bak met chansons. Van de helft begrijp ik nóg niet waar ze over gaan, maar door ze vaak te draaien kom ik nog steeds verder in de materie.’

Welke leerling kun je je nog voor de geest halen?

‘Ooit nodigde ik een schoolklas uit op mijn kleine kamer in de Pijp. De enige die ik me daarvan nog herinner is Anneke Wijsman, een geestig meisje met een bol hoofdje en een brilletje. De enige die kon vragen: “Heeft die schrijver eigenlijk nog meer boeken geschreven?” Voor zulke leerlingen doe je het.’

‘Ik dacht vroeger weleens: als ik vijfenzestig ben, ga ik weer voor de klas. Nu weet ik: ik zit er niet meer in. Ik begrijp de taal niet meer. Ik ben nog van de rugge-graat-generatie. We hebben zitten slápen toen die spellingwijziging erdoor kwam. In mijn laatste bundel had ik gerijmd: “Van Andries Knevel krijgen we kippével”. Zo'n corrector plakt daar dan een n tussen. Dan kun je het dus weggooien.’

‘Iets van een docent zal altijd wel in me blijven zitten. Tijdens een gastles die ik ooit op de Kleinkunstacademie gaf, hoorde ik mezelf ineens gretig over dichtvormen vertellen. Ik roep altijd, vrij naar Couperus: “Zo ik iets ben, ben ik een onderwijzer.”’