Onze Taal. Jaargang 80

[p. 356]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Waden door een ondiepe rivier

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Ooit was het een bekend begrip, de ‘voorde’ (ook: ‘voord’, of ‘voort’). Maar weet tegenwoordig nog wel iedereen wat het is? In het dagelijks taalverkeer is het woord vrijwel een fantoom geworden, al staat het nog wel in Van Dale: ‘doorwaadbare plaats in een beek of rivie’. Voorden - meestal op natuurlijke wijze ontstaan - waren de voorlopers van bruggen. Nog in de twaalfde eeuw waren bruggen zeldzaam, pas in de dertiende eeuw begon men ze op wat grotere schaal te bouwen.

Aan het bestaan van die oude manier van het water oversteken worden we veelvuldig herinnerd door plaatsnamen die het woord voorde of voort bevatten, of iets wat daarmee verwant is. Zulke plaatsnamen komen behalve in Nederland en Vlaanderen ook voor in andere landen waar een Germaanse taal gesproken wordt. Soms met opmerkelijke parallellen: naast het Nederlandse Bredevoort (‘brede voorde’) hebben we het Britse Bradford (met eenzelfde betekenis), naast Steenvoorde (in België en in Frans-Vlaanderen) het Luxemburgse Steinfort en het Britse Stanford. Het Frans-Vlaamse Steenvoorde heet zo omdat vlak bij de voorde de puinhopen van een Romeins fort (‘steen’) lagen. Maar van de Belgische plaatsen Stevoort en Steivoort (de n is naderhand verdwenen) weten we dat men daar stenen in de rivierbedding had gedeponeerd om het oversteken te vergemakkelijken. Nog een andere internationale parallel: naast het Belgische dorp Voorde is er de Duitse stad Fürth.

■ Coevorden en Oxford

Uit de genoemde voorbeelden blijkt dat voorden hun naam kregen op grond van uiteenlopende kenmerken. Bij Bredevoort was dat dus de breedte, en bij Stevoort ging het om het soort rivierbedding. Zulke informatie was handig als je zonder problemen naar de overkant wilde komen. Prettig om te weten was ook dat het rivierwater helder was, zodat je goed kon zien waar je liep, zoals in Lichtenvoorde (licht is hier ‘helder’). Elders was het uitkijken geblazen, zoals blijkt uit de naam Blackford (in Schotland): deze voorde lag in een veenrivier, met zwart en ondoorzichtig water.

Koeien steken een voorde over.
Foto: K. Martens

Andere voorden werden genoemd naar het soort vee dat er placht over te steken, en hier is Coevorden (een voorde voor koeien) mooi te vergelijken met het Britse Oxford en het Duitse Ochsenfurt (alle twee met dezelfde betekenis, verwijzend naar ossen). In dit rijtje past trouwens ook het Friese Koufurd, al is dit niet de naam van een plááts geworden maar van een meertje (sinds 2007 gespeld als De Kûfurd). Ook varkens werden langs voorden gevoerd, zoals in het West-Vlaamse Zwijnvoorde. Deze plaats heeft een Duitse zuster: Schweinfurt.

■ Minder praktisch

Maar er zijn ook namen met een minder directe praktische inslag. Die gaan bijvoorbeeld terug op namen van personen of volksstammen. Frankfurt betekent ‘Frankenvoorde’. Vlak ten noorden van deze voorde (in de Main), op de plaats waar nu de domkerk staat, hadden de Frankische koningen in 794 een paleis: Franconofurd.

Voorden werden ook weleens genoemd naar de rivier waarin ze lagen. Bijvoorbeeld Amersfoort. Men vermoedt dat Amer een oude naam was voor wat nu de Barneveldse Beek heet. Die vloeide samen met de Lunterse Beek, waarna het geheel verder stroomde onder de naam Eem. Ook werden ze soms vernoemd naar een persoon, meestal iemand die er woonde of er grond bezat. In Duivenvoorde zit bijvoorbeeld de mannennaam Doeve.

Maar hoe zit het dan met Zandvoort? Daar is toch in geen velden of wegen een rivier te bekennen? Hier moet de betekenisomschrijving van het woord voorde ietsje anders luiden, zo melden Gerald van Berkel en Kees Samplonius in hun boek Nederlandse plaatsnamen. Namelijk: ‘droge weg door een nat gebied’. Waden was hier niet nodig, het ging om een zandweg door een moeras.