Onze Taal. Jaargang 80

[p. 342]

Het Wurdboek van het Fries is af
Jan Erik Grezel

Ook het Fries heeft nu zijn eigen monumentale wetenschappelijke woordenboek. Vorige maand verscheen het laatste deel van het Wurdboek fan de Fryske taal.

‘Het Fries is een taal van een kleine minderheid, er zijn nog geen half miljoen mensen die Fries spreken. Maar het is een taal met een rijke woordenschat’, zegt Piter Boersma, eindredacteur van het Wurdboek fan de Fryske taal (‘Woordenboek van de Friese taal’, WFT), met zijn tienduizend pagina's een kolossaal monument. Het werk eraan begon al in 1938. In 1984 verscheen het eerste deel, en op 11 november jl. overhandigde Boersma het vijfentwintigste en laatste deel aan Jaap van der Bij, voorzitter van de Friese Beweging, tijdens een symposium in de Fryske Akademy in Leeuwarden. Boersma is een groot deel van zijn werkzame leven bij het project betrokken geweest. Bijna 120.000 trefwoorden trokken aan zijn kritisch oog voorbij.

Wat is het nut van zo'n omvangrijk woordenboek voor zo'n kleine taal? En wat is het verschil met een ‘gewoon’ handwoordenboek van het Fries waarin iemand even snel de betekenis van een woord opzoekt? Boersma: ‘Het WFT is een wetenschappelijk woordenboek. Dat wil zeggen dat alles wat we hebben opgenomen, wordt bewezen met citaten. Verder streven we volledigheid na. In het WFT vind je in principe alle woorden van het Fries die tussen 1800 en 1975 in gebruik waren, de periode van het Nieuwfries. We moesten ergens een eindstreep trekken, anders kwam het nooit af; dat is 1975 geworden. Het woord kompjûter staat er nog net in.’

■ Amerij

Het WFT vermeldt bij elk lemma of trefwoord niet alleen de betekenis maar ook de uitspraak, dialectische varianten binnen het Fries, vervoegingen van werkwoorden, zegswijzen én etymologie. ‘Neem het woord amerij, dat veel Friezen als het mooiste woord uit hun taal beschouwen. Het betekent “ogenblikje”. Maar vrijwel niemand weet dat het een verbastering is van ave Maria - een weesgegroetje als metafoor voor een ogenblik. Dat vind je in het WFT. Echt een ontdekking was dat het woord ook in het Nederlands voorkomt, maar min of meer vergeten is.’

Piter Boersma, eindredacteur van het Wurdboek fan de Fryske taal (WFT).
Foto: Hindrik Sijens

Wat is Boersma's mooiste woord? ‘Een woord dat bijna niemand kent: reafallich. Rea betekent “rood”, fallich heeft met “vallen” te maken. Reafallich is eigenlijk “roodwangig”. Je kunt denken aan een gezicht dat “rood uitvalt”.’ Boersma heeft nóg een favoriet: het werkwoord pesjonkele. ‘Dat woord kreeg ik aangereikt van iemand die een museumpje opzette met katholieke snuisterijen. Het betekent: “de kerk in en uit lopen om telkens een nieuwe aflaat te verdienen”. Ik kende het woord niet, hoewel ik van katholieken huize ben. Het blijkt afgeleid van het Latijnse woord portiuncula, “aflaat”.’

■ Metataal

‘Het WFT geeft ook een beeld van de tijd. Dat zie je bijvoorbeeld aan kledingstukken. Een “himdrok” bestaat niet meer, maar in de periode die het woordenboek bestrijkt, was het een kledingstuk voor mannen dat tussen hemd en bovenkleding werd gedragen.’

Dat het project zo lang moest duren, heeft alles te maken met de omslachtige manier van werken die het maken van een woordenboek vroeger was: de tijd van fiches en kaartenbakken. Hoe kwamen de makers aan hun materiaal? ‘Er werden drie soorten bronnen gebruikt: de oude woordenboeken, officiële teksten, waaronder literaire, én de mondelinge opgave - zoals in het geval van pesjonkele. Die mondelinge opgave is erg belangrijk, omdat het Fries niet zo'n sterke schrijftraditie heeft en veel woorden alleen in de spreektaal voorkomen. Als woordenboekmaker vraag je dan een smid wat de typische Friese vaktaalwoorden zijn die hij gebruikt. Tsjildobbe blijkt er dan zo een te zijn; het betekent “wielput”: de plas (dobbe) waarin de pas om het wiel (tsjil) gelegde hoepel wordt afgekoeld. Aanvankelijk waren de makers vooral geïnteresseerd in de bijzondere woorden. Gewone functiewoorden als in (“een”) ontbraken. Die moeten natuurlijk wel in een wetenschappelijk woordenboek.’

De pijnlijkste episode in de lange wordingsgeschiedenis van het WFT was de controverse over de ‘metataal’. In welke taal moesten de trefwoorden worden uitgelegd? Het gebruik van het Nederlands stuitte op bezwaren van de voorvechters van het Fries. Maar als het WFT de uitleg in het Fries zou doen, zou de reikwijdte van het woordenboek niet verder gaan dan de provinciegrens. Na meer dan twintig jaar gesteggel besloot toenmalig minister Deetman dat de voertaal van het WFT Nederlands moest zijn, tot tevredenheid van Boersma.

Zoals het WFT door het opnemen van inmiddels afgedankte woorden een spiegel van de tijd is, zo geeft het ook een beeld van de Friese volksaard door de typische Friese zegswijzen. De grootste leverancier voor zulke uitdrukkingen en spreekwoorden is de boerenwereld geweest. Boersma schudt zo een paar voorbeelden uit de mouw: ‘“It is de boer allike folle oft de kou skyt of de bolle”: “het is de boer om het even of de koe schijt of de stier” - oftewel: het doet er niet toe waar het voordeel vandaan komt.’?

Het WFT is gratis te raadplegen via gtb.inl.nl.