Onze Taal. Jaargang 80

[p. 320]

Hans Beelen en Nicoline van der Sijs
Het allereerste Nederlandse zeemanswoordenboek
Seeman van Wigardus à Winschooten opnieuw uitgebracht

In 1681 verscheen er voor het eerst een Nederlands woordenboek over louter zeemanstaal. Dit opmerkelijke woordenboek, Seeman geheten, wordt deze maand na 330 jaar opnieuw gepubliceerd, in een hertaalde en voor de hedendaagse lezer toegankelijke vorm.

Illustratie bij het woord roer in de heruitgave van het maritieme woordenboek Seeman (1681).

Nederland speelde in de zeventiende eeuw een vooraanstaande rol op het gebied van de scheepsbouw, een kunst waarin de Republiek uitblonk. Er verschenen dan ook verschillende boeken over dit onderwerp, maar dat waren vrijwel allemaal praktische handboeken. Een uitzondering was het in 1671 verschenen werk Aeloude en hedendaagsche scheepsbouw en bestier van Nicolaas Witsen. Deze geleerde Amsterdamse burgemeesterszoon had een brede wetenschappelijke belangstelling, en had als taalkundige bijdrage een lijst met allerlei scheepstermen in zijn boek opgenomen. Dat inspireerde de Leidse rector Wigardus à Winschooten in 1681 tot het publiceren van de Seeman, het allereerste maritieme lexicon in de Nederlandse taal. De Seeman is tot op de dag van vandaag een van de boeiendste en amusantste woordenboeken van het Nederlands gebleven. Deze maand verschijnt het opnieuw, in een door ons verzorgde hertaling.

■ Nederlandse omschrijvingen

Winschooten is gefascineerd door de maritieme wortels van het Nederlands. Hij is de eerste die een groot aantal woorden, uitdrukkingen en spreekwoorden afleidt van de vaktaal van zeelui, zoals bekaaid, krikkemik en loop naar de pomp. Maar bovenal is hij de eerste woordenboekmaker die trefwoorden in het Nederlands omschrijft; zijn voorgangers gebruikten een andere taal, meestal het Latijn, om de Nederlandse woorden te verklaren. De Seeman is daarmee het eerste eentalige woordenboek van het Nederlands.

Behalve dat hij allerlei informatie geeft over de behandelde woorden (waarbij hij eveneens kijkt naar de herkomst van die woorden), geeft Winschooten ons ook een inkijkje in de zeventiende-eeuwse maatschappij. Dít schrijft hij bijvoorbeeld over de vogelnaam schijtvalk:

schijtvalk naar de getuigenis van zeelieden die naar het Noorden varen: soort roofvogel, lijkt op een steenvalk. Deze valk heeft zijn naam gekregen omdat hij niet als andere valken op het vlees van vogels aast, maar (met verlof) op de drek van kokmeeuwen. Daarom roepen zeelieden bij het zien van een meeuw die door de zogenoemde schijtvalk gegrepen is: schijt meeuw! schijt! Zo raak je de valk kwijt! Hieruit is eenvoudig af te leiden waarom sommige Amsterdamse saletjonkers overdrachtelijk schijtvalken worden genoemd worden, namelijk omdat zij eruit zien als rijke lieden, maar in werkelijkheid nauwelijks een cent op zak hebben.

Bij ieder trefwoord worden afleidingen en samenstellingen vermeld. Een aantal van deze woorden heeft Winschooten als eerste opgetekend, bijvoorbeeld afgieren, bomen (‘punteren’), koeskoes, lording, stampvoeten, twaalfponder en valblok. Ook vermeldt hij schilderachtige uitdrukkingen en spreekwoorden. Soms sluit wat hij daarover schrijft aan bij een

[p. 321]

nog altijd actuele discussie. Zo stellen tegenwoordig velen op internet de vraag of het moet zijn door de bank of door de band genomen. Winschooten geeft hierop al een antwoord:

band ruim genomen: al hetgeen waarmee iets wordt gebonden en in toom wordt gehouden. Met name een breukband wordt daarom een band genoemd, omdat hij de breuk of hernia in bedwang houdt en niet uit laat puilen. Maar meer letterlijk wordt een kip [stokvishoepel] band genoemd, omdat daarmee veel stokvissen in een hoepel of band bijeen worden gebonden: het was kip ik heb je. Vandaar ook: door de band (let wel, niet bank, zoals de mensen zeggen): zij zijn door de band zo betekent: de een is even goed als de ander.

Tegenwoordig geldt de variant door de band genomen als Zuid-Nederlands, terwijl in het Algemeen Nederlands bank wordt gebruikt. In de zeventiende eeuw was bank kennelijk nog niet de geaccepteerde vorm.

■ Dialect en spreektaal

Winschooten heeft veel interessants te melden over dialectwoorden. Zo merkt hij onder huik (‘mantel’) op dat dit ‘een goed Hollands woord’ is, dat in het Brabants falie luidt. En hij vermeldt ruwe en onbeschaafde taal. Zo vertelt hij dat bek door ‘ruw volk’ gebruikt wordt voor ‘mond’, zoals blijkt uit: houd uw bek dicht. ‘Hij heeft een bord voor zijn kop’ noemt hij ‘grove taal’.

Een aangename verrassing is dat Winschooten meer dan eens stilstaat bij de taal van de vrouw - hij spreekt zelf van het ‘vrouwvolk’, wat toen trouwens geen denigrerende aanduiding was. Hij merkt op dat vrouwen uitdrukkingen bezigen als een vloer schrobben, de haard schrobben, en dat zij het woord slijting gebruiken voor een bepaald soort linnen voor alledaags gebruik, niet geschikt om mee te pronken. Onder wassen leren we dat vrouwen verschil maken tussen wassen (‘met warm water en zeep iets schoonmaken’) en spoelen (‘in koud water schoonmaken’).

Soms maakt Winschooten ook ondeugende grapjes. Onder trek beweert hij: ‘In figuurlijke zin zeggen vrouwen van een stoof: het zijn echte trekpleisters, als ze daardoor langer blijven zitten dan de bedoeling was. Maar dat vrouwen zelf trekpleisters zijn, ik geloof niet dat een rechtschapen manspersoon daaraan twijfelt.’

Een kijkje in de zeventiende-eeuwse volkstaal wordt ons gegund bij roeien. Winschooten, zelf in Amsterdam geboren, vermeldt dat van vrouwen die een kind baren wordt gezegd: ‘zij zijn uit roeien, zij gaan uit roeien, zij zijn uit roeien geweest, te weten op zijn Amsterdams: naar de Volewijk, een veld aan de overkant van het IJ, gelegen voor het dorp Buiksloot.’ Volewijk was vroeger de naam van een buitendijks stuk land aan de overkant van het IJ. De Volewijk gold als de plaats waar de kinderen vandaan kwamen; deze betekenis werd versterkt doordat roeien de betekenis ‘assisteren bij een bevalling’ had, volgens de oude voorstelling dat kinderen op een schuit ter wereld zouden komen. Wanneer er in Amsterdam een kind werd geboren, heette het dat men naar de Volewijk was geroeid. De suggestieve verwijzing naar het nabijgelegen Buiksloot spreekt voor zich.

■ Erotische woorden

Opmerkelijk aan de Seeman is dat er erotische woorden en uitdrukkingen in zijn opgenomen. Een kennelijk taboewoord was de samenstelling kontwagter, gespeld als: ko..wagter. Een kontwachter in maritieme zin is een rond schijfje waar een eindje touw doorheen gaat. Maar in de tijd van Winschooten had kont betrekking op met name het vrouwelijk geslachtsdeel. Prudente puntjes plaatst hij ook bij het trefwoord otter, waar hij opmerkt ‘omdat de mannetjes zeer tot geilheid neigen, zegt men: hij kan... als een otter’ - taalkundigen van nu zouden graag willen weten welk werkwoord Winschooten hier heeft weggelaten. Elders is hij openhartiger met synoniemen waarover andere woordenboeken uit die tijd preuts zwijgen, bijvoorbeeld bomen, boren, deuviken, kalven, naaien en beslapen. Daarbij plaatst hij Latijnse labels als ‘in re venerea’ (‘in vleselijke zin’), of hij verklaart ze met het Latijnse equivalent coire.

Ook overigens schuwt Winschooten het Latijn niet. Hij lardeert zijn tekst met citaten van beroemde Latijnse schrijvers als Horatius, Juvenalis, Ovidius en Vergilius. De Latijnse citaten (die in de heruitgave vertaald zijn) dienen vooral om te amuseren, bijvoorbeeld als hij naar aanleiding van hij liet-er een vliegen (‘liet windjes’) een toespeling maakt op de kunstgreep, oftewel de ‘ars’, die volgens de dichter Ovidius verborgen dient te blijven. Bij het woord tochtig schrijft hij over een koe dat deze ‘genegen is om, zoals Horatius zegt, tauri ruentis in venerem tolerare pondus’ (‘het gewicht uit te houden van de stier die zich op de liefde stort’). Ongetwijfeld heeft Winschooten met de toevoeging van dergelijke grapjes ook een didactische bedoeling: als rector van de Latijnse School te Leiden was hij een ervaren schoolmeester, die wist hoe hij zijn gehoor bij de les kon houden.

Als ervaren schoolmeester wist Winschooten hoe hij zijn gehoor bij de les kon houden.

■ Grote plannen

Ook Nederlandse auteurs worden door Winschooten veelvuldig aangehaald, met name de zogeheten emblematabundels (bundels met plaatjes voorzien van een motto en een bijschrift) van tijdgenoten Cats, Roemer Visscher, Heinsius en De Brune. Zijn lievelingsschrijver blijkt P.C. Hooft te zijn, over wiens werk hij retorisch vraagt: ‘Wat is'er suiverder, en doorvrogter werk, als dat van den Drost van Muiden?’ De veelgeprezen Vondel daarentegen noemt hij slechts eenmaal.

Winschooten was van plan nog twee andere woordenboeken te schrijven, over het stadsleven en het boerenleven, die samen met de Seeman een compleet beeld van het Nederlands zouden geven. Door zijn vroege dood in 1685 werden deze grote taalkundige plannen niet verwezenlijkt. Winschooten is wél de grondlegger geworden van de maritiemlexicografische traditie van het Nederlands. Veelzeggend in dit verband is dat twee eeuwen later, in 1856, de beroemde schrijver Jacob van Lennep een vermeerderde en herziene uitgave van Seeman het licht deed zien onder de titel Zeemans-woordeboek, op de rug aangeduid als ‘de vermeerderde Winschoten’. De bewerking van Van Lennep is degelijk en wetenschappelijk, maar alles wat de Seeman van Winschooten zo smeuïg maakt, is geschrapt: de dialectwoorden, de volkstaal, de opmerkingen over vrouwentaal en de ondeugende Latijnse citaten. Andere tijden, andere zeden.

Seeman. Maritiem woordenboek van Wigardus à Winschooten, hertaald en ingeleid door Hans Beelen, Ingrid Biesheuvel en Nicoline van der Sijs, verschijnt bij Walburg Pers in Zutphen. Meer informatie op www.seeman.nl. Zie ook de aanbieding op blz. 323.