Onze Taal. Jaargang 80

[p. 317]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Het Witte Boekje herzien

Deze maand verschijnt een herziene editie van het Witte Boekje, waarvan de eerste druk in 2006 is uitgekomen. Er zijn een paar duizend woorden toegevoegd, en de regels zijn uitgebreid en waar nodig duidelijker geformuleerd. Inhoudelijk zijn de spellingregels niet gewijzigd; wel worden verschillende detailkwesties verder uitgediept. Ook de opzet van het boekje is gelijk gebleven.

Wat is er zoal toegevoegd? Dat zijn met name woorden en namen die de afgelopen vijf jaar in gebruik zijn geraakt (met bijbehorende samenstellingen en afleidingen): van EHEC-bacterie, facebooken en gedoogakkoord tot HSL-Zuid, iPad-app en Kunduzmissie. Verder geeft de woordenlijst de juiste schrijfwijze van honderden combinaties van er/hier/daar/waar met een voorzetsel en een werkwoord, zoals er + boven + uit + steken en er + op + uit + zijn, en van bijvoeglijke naamwoorden die van werkwoorden zijn afgeleid, zoals in het geretweete bericht.

Hieronder staan drie spellingkwesties die in het nieuwe Witte Boekje uitgebreider worden behandeld dan eerst. De rest van ‘Vraag en antwoord’ gaat over andere taalvragen.

Haatzaaien/haat zaaien

? Is het ‘Haatzaaien is strafbaar’ of ‘Haat zaaien is strafbaar’?

! Er is voor allebei wel wat te zeggen. Hoewel haatzaaien tot nu toe in geen enkele woordenlijst of spellinggids als één woord is opgenomen, wordt het in de praktijk vaak aaneengeschreven - met name wanneer het niet echt als werkwoord gebruikt wordt maar een zelfstandige betekenis heeft. Dat is in de zin hierboven het geval: haat is niet zozeer het lijdend voorwerp van zaaien; het geheel is bijna een zelfstandig naamwoord, vergelijkbaar met haatzaaiing.

In de herziene editie van het Witte Boekje staat daarover het volgende: ‘Combinaties [met werkwoorden] die niet als één woord in de woordenlijst staan, zoals haat zaaien en paling roken, kunnen wel aaneen worden geschreven als ze zelfstandig gebruikt zijn. Het gaat dan om “het verschijnsel”: het verschijnsel “haat zaaien”, het fenomeen “paling roken”, enz.’ Dit wordt geïllustreerd met de volgende zinnen:

- Mensen die haat zaaien, zullen gehaat worden. (werkwoordelijk gebruik)
- Haatzaaien is nooit goed. (zelfstandig gebruik)
- Ik wil wel weer eens ouderwets paling roken. (werkwoordelijk gebruik)
- Palingroken gebeurt niet meer op de oude manier. (zelfstandig gebruik)

Er zijn veel combinaties met werkwoorden die als één woord in de woordenboeken staan, omdat ze in die vorm vaak zelfstandig worden gebruikt. Voorbeelden uit de grote Van Dale (2005) zijn bellenblazen, zakkenrollen, vakkenvullen en pijproken.

En + en, of + of

? Een populaire manier om te zeggen dat je niet tussen twee dingen wilt kiezen, maar ze juist wilt combineren, is: ‘Het is voor mij geen kwestie van of/of, maar van en/en.’ Is die schuine streep hier goed gebruikt?

! Nee, hier is een verbindingsstreepje juist: ‘Het is voor mij geen kwestie van of-of, maar van en-en.’ Dat streepje drukt een zekere gelijkwaardigheid uit (vergelijk ook zwart-wit en Frans-Duitse samenwerking), en dat is hier bedoeld: of-of betekent “ofwel het een, ofwel het ander”; en-en betekent ‘zowel het een als het ander’. Beide constructies staan met zo'n streepje in het Witte Boekje.

De schuine streep heeft vaak de betekenis ‘of’, bijvoorbeeld in de constructie en/of: ‘Kinderen met een hoogbegaafde vader en/of moeder zijn zelf vaak ook hoogbegaafd.’ Hiermee wordt uitgedrukt dat ofwel het een óf het ander van toepassing is (een hoogbegaafde moeder óf een hoogbegaafde vader) ofwel het een én het ander (een hoogbegaafde moeder én een hoogbegaafde vader).

Waddeneilanden/waddeneilanden

? Schrijf je waddeneilanden of Waddeneilanden?

! Als het om de eilanden in de Waddenzee gaat, is Waddeneilanden juist. Dat advies gaven we al langer, maar het wordt in het Witte Boekje nu ook expliciet uitgelegd: ‘[Er is] verschil tussen wad als algemene aanduiding voor bij eb droogvallende gebieden aan de kusten van de Noordzee (de Duitse wadden; we gaan lopen op een wad) en Wadden als naam van het gebied in Nederland dat uit wadden bestaat. Daarom is een waddeneiland een eiland dat omringd wordt door wadden, en zijn de (Friese) Waddeneilanden de Nederlandse eilanden Vlieland, Terschelling, enz.’

De meeste andere samenstellingen met wad(den) krijgen een kleine letter: waddenkust, wadvisserij, wadvogel, enzovoort.

Ondergetekende/ondertekende

? Soms wordt in ambtelijke stukken om ‘een ondergetekende verklaring’ verzocht. Is ondergetekende juist, of zou het ondertekende moeten zijn?

! Een ondergetekende verklaring is geen correct Nederlands: het moet ondertekende zijn. Het voltooid deelwoord van ondertekenen, dat hier gebruikt moet worden, is ondertekend zonder -ge-, net zoals het voltooid deelwoord van ondervragen en ondersteunen respectievelijk ondervraagd en ondersteund is.

Het woord ondergetekende bestaat overigens wel, maar dan als zelfstandig naamwoord in de betekenis ‘degene die ondertekent’ (‘Ondergetekende verklaart hierbij...’) - of, grappig bedoeld, ‘ik’ (‘Dat zal ondergetekende wel even regelen’). Verwarrend genoeg komt dit woord niet van ondertekenen; volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) betekende het ‘aan de onderkant getekend’ en sloeg het eigenlijk op de handtekening of naam onder aan een document, maar ging de betekenis later over op degene die bij die naam hoort.

Van sommige werkwoorden die met onder- beginnen, wordt het voltooid deelwoord wél met -ge- gevormd; dat gebeurt als de klemtoon op onder- ligt: onderdompelen - ondergedompeld, ondersneeuwen - ondergesneeuwd. Ligt de klemtoon niet op onder-, dan komt er geen -ge-; vandaar ondersteund, ondervraagd en ondertekend.

Dan ooit/nooit tevoren

? ‘Mobiel internetten is nu goedkoper dan nooit tevoren.’ Is dat een goede zin?

! Nee, het moet zijn: ‘Mobiel internetten is nu goedkoper dan ooit tevoren.’ Daarmee wordt bedoeld dat je er minder voor hoeft te betalen dan in het verleden ooit het geval is geweest. De woordgroep nooit tevoren kan wel gebruikt worden, maar dan meestal in combinatie met als: ‘Onze vlinderstruik bloeit als nooit tevoren’, of in de betekenis ‘nog nooit eerder’: ‘Nooit tevoren zag ik zo'n indrukwekkend schouwspel.’