Onze Taal. Jaargang 80

[p. 314]

Foto: Iris Vetter

De lachende lexicograaf
Interview met essayist Guus Middag
Arjen van Veelen

Jarenlang stond essayist en poëziecriticus Guus Middag in Onze Taal stil bij opmerkelijke woorden die hij aantrof in gedichten. Dat ‘Woordenboek van de poëzie’ vormt de basis van zijn Rarewoordenboek, dat deze maand verschijnt. Een gesprek over taal en het plezier dat je daaraan kunt beleven.

Lexicon. Zo heet een computerbestandje op de smartphone van Guus Middag. Dat ‘Lexicon’ is feitelijk een kladblokje. Als Middag onderweg is, en hij op de radio of op een reclamebord een frappant woord tegenkomt, noteert hij dat, om er later misschien iets mee te doen. Er is elke dag wel een woord om op te schrijven.

Essayist Middag (1959) studeerde Nederlands en schrijft in NRC Handelsblad behalve over poëzie ook over sport, radio en Nederlandse liedteksten. Hij publiceerde onder meer de essaybundels Vrolijk als een vergelijking (2002) en Het wezen van de wolk (2007).

Dat noteren van woorden doet Middag eigenlijk al sinds hij schrijven kan. Maar tussen 1995 en 2008 deed hij het op een speciale manier. Hij legde zichzelf toen een beperking op: hij koos alleen rare woorden uit Nederlandstalige gedichten. Die woorden liet hij ontbotten tot kleine essays. In Onze Taal verschenen ze onder de noemer ‘Woordenboek van de poëzie’. In Guus Middag vonden veel dichters hun beste lezer.

Misschien hebt u ze toen gelezen: de lemmata over bijvoorbeeld behaspelen, of boetelingensneeuw, over cimbel of dwerelen, over linteldoek of koolpikravenzwart, over roosvingerig, veluwhart of wispeltuur. De vijftig beste mini-essays zijn nu in aangepaste vorm gebundeld tot Rarewoordenboek. Van bereshit tot zeeajuin.

■ Aandacht

Wat bij stukjesschrijvers soms gebeurt, is dat hun gebundelde stukjes slechts een stukjesbundel vormen, maar bij het Rarewoordenboek is er iets anders aan de hand: tezamen zijn de vijftig woord-beschouwingen een credo over hoe een mens naar taal kan kijken, over hoe woorden je aandacht kunnen opeisen en wat er gebeurt als je ze die aandacht ook geeft.

Een woordenboek is het zowel niet als wel. Elk essay eindigt weliswaar met een woordenboekbetekenis met de klassieke opmaak en vormvastheid van een echt lexicon. Maar u wordt als lezer voortdurend het bos in gestuurd. Dat lijkt zelfs wel de opzet. Of wat dacht u van de volgende omschrijving:

[p. 315]

zoon des wegs, vreemde (inzonderheid behoeftige, naar onderdak en dartele veulenvormige haardvlam verlangende toevallig voorbijkomende reiziger); zie ook weggeling

Al meteen de titel van dit boek zet u op het verkeerde been. Dit is geen boek met rare woorden, maar een heel raar woordenboek.

Hoe ontstond het idee voor dit boek?

‘De inval kwam op een ochtend, onder de douche, in een seconde. Ik dacht: stukken over wóórden schrijven, dat moet mogelijk zijn. Ik was al gewend om te schrijven over gedichten of dichters, maar dit keer wilde ik de blik nog microscopischer richten, niet op een gedicht, maar op één woord. En de volgende seconde dacht ik: dat kan ook. En toen stelde ik aan Onze Taal voor om deze rubriek te beginnen. Mijn invalshoek werd dat het een woord van een dichter moest zijn: een atoom van een gedicht.’

Wat stond u voor ogen met deze stukken?

‘Ik wil niet zozeer kennis overdragen, als wel een sensatie delen. Het zal wel iets kinderlijks zijn. Ik herinner me van vroeger de geweldige ontdekking dat alles een naam heeft. Dat benoemings-mechanisme, dat je via woorden de wereld kunt leren kennen. Die sensatie voel ik nog steeds.’

Waar komt dat vandaan?

‘Er zijn weleens momenten dat je je afvraagt: wat kan ik nu eigenlijk? Ik ben een twijfelaar. Maar ik heb blijkbaar een antenne voor taal. Dat deel van mijn hersenen zit goed in elkaar. Ik kom helemaal niet uit een intellectueel milieu, integendeel, en ben nooit aangemoedigd om te lezen. Maar ik ben dat toch gaan doen. Ik denk dat het een aangeboren gerichtheid is.’

Uit wat voor milieu komt u dan?

‘Een Twents arbeidersmilieu. Mijn vader was timmerman en werkte in een fabriek. Boeken waren er niet. Mijn eerste boek was De wonderlijke avonturen van Hokus en Pokus van Jos Vandeloo. Het was ook mijn enige boek. Had ik dat uit, dan begon ik weer opnieuw. Ik heb het meer dan dertig keer gelezen. Er kwam - dat was eigenlijk een wonder - elke dag een krant binnen, de Twentsche Courant. Die las ik van begin tot eind, liggend op de grond. Ik begon linksboven en eindigde rechtsonder: advertenties, sportuitslagen, buurtberichten, wereldnieuws.’

‘Ik herinner me van vroeger de geweldige ontdekking dat alles een naam heeft. Die sensatie voel ik nog steeds.’

■ Hokjes

En de liefde voor woorden en woordenboeken?

‘Ook als jongen hield ik al van gelemmatiseerde kennis. Van het geld dat ik verdiende met een krantenwijkje kocht ik een dikke jeugdencyclopedie. Dat is denk ik een tik van me: lemma's, hokjes, namen. Het zal mijn manier zijn om de wereld te leren kennen en om er grip op te krijgen, maar dat is een psychologische verklaring.’

Het Rarewoordenboek geeft eerder het omgekeerde van grip.

‘Een lemma in een naslagwerk heeft natuurlijk de naam gortdroog te zijn. Ik had er lol in om daar een parodie op te maken. Er moet wat te lachen zijn. Deze stukken over losse woorden zijn wel diepgravend, maar ik zou ze zelf niet zo snel essays noemen. In een essay moet over de wereld worden nagedacht, met een filosofische inslag, lijkt mij. Dat doe ik hier niet. Dit gaat over taal en vooral over het plezier dat je daaraan kunt beleven.’

Wanneer wist u dat u beet had, dat er in een woord een mooie speurtocht zat verstopt? Hoe ging dat bijvoorbeeld bij zeeajuin?

‘Bij zeeajuin was om te beginnen het woord zelf al raar. Kijk maar eens naar het woordbeeld, met die rare overgang zonder streepje of trema tussen zee en a. En is het eigenlijk wel een Nederlands woord? Het ziet er ook wel Frans uit. Tegelijk wist ik ook dat dit het woord was dat de schrijver S. Vestdijk op jonge leeftijd tot dichten had aangezet. Dat was natuurlijk een mooi gegeven voor een reeks waarin het moest gaan over hoe dichters woorden gebruiken. Eén woord is het begin van een heel dichterschap.’

‘En zo had ik wel duizenden rare woorden. Neem meticuleus. Dat is op zich niet een heel bijzonder woord, maar in de manier waarop Willem Jan Otten het in zijn gedicht “Dutch Open Golf Championship” gebruikt, wordt het een samenvatting van de nette, correcte en wat nuffige cultuur van het golfen.’

Guus Middag

Guus Middag (Haaksbergen, 1959) studeerde Nederlands in Groningen en Amsterdam. Hij schrijft voor NRC Handelsblad poëzierecensies, maar ook column-achtige stukken over sport, radio, liedteksten en vergeten boeken. Zijn bijdragen aan de kinderpagina bundelde hij in Ik maak nooit iets mee en andere avonturen, dat in 1996 werd bekroond met de Gouden Griffel. Hij was medebezorger van de Nagelaten gedichten van S. Vestdijk en bezorger van de Verzamelde gedichten van Chr. J. van Geel. Vertaalde met Gerrie Bruil gedichten en verhalen van de jeugdige Nieuw-Zeelandse schrijfster Laura Ranger.

Essaybundels onder meer: Ik ben een napraatpapegaai (1990), Alles valt in stukken uiteen (1993), De eerste keer (1999), Vrolijk als een vergelijking (2002) en Het wezen van de wolk (2007). In Onze Taal schrijft Middag maandelijks over Nederlandse liedteksten, in de rubriek ‘Zong’. Eerder verzorgde hij de reeks ‘Woordenboek van de poëzie’, die de basis vormt voor zijn deze maand verschijnende Rarewoordenboek.

■ Andere wereld

U had het net over de sensatie die woorden bij u kunnen oproepen. Wat is dat voor een sensatie?

‘Ik word er vrolijk van. Ken je het woordenboekspel? Je verzint betekenissen voor bestaande woorden in de hoop dat de tegenstander denkt dat jouw verzinsel de echte betekenis is. Dat spel heb ik vroeger veel gespeeld. Langgeleden, met een vriend, een psycholoog, die nu helaas in Nieuw-Zeeland woont. Hij was er geweldig goed in en ik, mag ik wel zeggen, ook. Wij speelden het inclusief voorbeeldzinnen. Het waren scherpzinnige gevechten. Ik geloof dat ik zelden harder gelachen heb dan op zo'n avond. Verschrikkelijk was het als ik toch weer in zijn omschrijving was getrapt. Wat ik me van die sessies herinner? Ik herinner me nu alleen nog pipa. Dat is volgens Van Dale een “Surinaamse pad, bekend om haar curieuze broedverzorging”. Zoiets verzin je niet.’

Dat woordenboekspel klinkt terug in het Rarewoordenboek.

‘Ja, want het gaat om het spel. Om een

[p. 316]

soort nepwereld die je schept met nepwoorden. Het ziet er serieus uit, maar het scheert er steeds langs. Ik heb me vaak afgevraagd waarom ik al zo jong zo geïnteresseerd was in poëzie. Ik wil geloof ik graag dat er nog een andere wereld is. Ik ben geïntrigeerd door de gedachte dat deze wereld niet de echte is. Dat zou je religie kunnen noemen. Of ontsnapping, of vlucht. En die neiging zie je ook vaak bij dichters. Bij de dichter J.H. Leopold bijvoorbeeld. Hij is steeds op zoek naar een zinvol verband, naar een andere werkelijkheid - en bij die andere werkelijkheid horen andere, nieuwe woorden.’

Hebt u eigenlijk een religieuze achtergrond?

‘Ja. Thuis waren we katholiek, althans van de buitenkant. Ik ging ook naar katholieke scholen. Maar het was voor mij ingewikkeld, want mijn vader was van huis uit gereformeerd. Ik heb dus altijd twee versies van het christendom meegekregen. Zelf ben ik zo rond mijn twaalfde met het geloof gestopt.’

■ Geintjes

U schrijft geestig en lyrisch als een humorist en een dichter, maar tegelijk lijkt er toch wel degelijk ook een lexicograaf in u te schuilen.

‘Soms denk ik inderdaad weleens: ik had lexicograaf kunnen zijn. Dat ben ik niet geworden, maar wel iets wat erop lijkt. Ik ben editeur geweest van de nagelaten gedichten van Vestdijk. Ik ben er na een jaar mee gestopt. Ik durfde me er niet volledig aan over te geven. Het benauwde me, terwijl ik toch best een kluizenaarachtig type ben. Ik heb later ook nog een uitgave gemaakt van de verzamelde gedichten van Chris van Geel. Daarbij moest ik een wetenschappelijke verantwoording schrijven. Daar begon ik allemaal geintjes in te stoppen. Ik had de neiging om serieus te zijn, om elke komma te verantwoorden, maar tegelijk wilde ik dat serieuze genre parodiëren. De professor die mij begeleidde werd daar narrig van, en terecht. Ik deed daar eigenlijk iets wat ik in dit boek ook doe. Ernst benauwt mij, geloof ik.’

Vandaar dat u wetenschappelijk uitzoekwerk combineert met het verzinnen van woorden als ‘schurftwerende schapenaftershave’.

‘De dichters dagen me uit om dat te doen. Iemand met wie ik mij verwant voel is Dick van Halsema, de biograaf van Leopold. Een bloedserieuze hoogleraar, met een geweldige belezenheid, die moeilijke zinnen schrijft, maar daar altijd een paar woorden in verstopt van eigen vinding, ontsnappingen die de tekst enorm opfrissen, die ervoor zorgen dat je blijft lezen en dat je weet: dit is geschreven door iemand die leeft.’

Veluwhart: illustratie bij het stuk over dat woord in het Rarewoordenboek.
Illustratie: Alpkan Kirayoglu

Hebt u meer voorbeelden?

‘Battus. Daar kan ik mij volledig in verliezen. Ook hij parodieert in feite encyclopedieën en woordenboeken. Mijn vrouw wordt daar kregel van, voor haar is het flauwe spielerei. Of neem Monty Python. Het is niet mijn levensdoel om absurdistisch te zijn, maar Monty Python is geweldig.’

■ Stukken

Het valt op dat uw werk vrijwel geheel bestaat uit stukken. Waarom niet iets van langere adem?

‘Ik had wel iemand willen zijn die een groot boek schreef. Dat ik dat niet gedaan heb, vind ik een tekortkoming. Ik heb wel lange stukken geschreven, maar daar werd ik ongelukkig van. Dat past niet goed bij mij. Ik moet de horizon niet te ver weg leggen. Ik wil het liefst elke dag weer opnieuw kunnen beginnen, als een onbeschreven blad.’

Maar de woordensensor gaat nooit uit?

‘Nee. Net hoorde ik er weer een op de radio, tijdens een verslag van een judowedstrijd: afgroeten. Dat is blijkbaar de term voor wat judoka's doen na een wedstrijd. Ze noemen het om een of andere reden niet “groeten”, maar “afgroeten”. En laatst vertelde mijn neef dat hij niet kon komen, omdat hij naar “kanopolo” moest. Kanopolo leek mij de naam voor een mooi kokoseiland in de Stille Zuidzee. Maar kanopolo is een sport: polo in een kano. Vorige week zag ik in de krant het werkwoord vetoën staan. Ziet er heel raar uit. En in het tijdschrift Tirade kwam ik het mooie nieuwe woord duimzuren tegen, gemunt door Dick van Halsema, voor de stofjes afkomstig uit een duim, die ervoor zorgen dat de randen van foto's smoezelig worden. Zo'n woord bezorgt mij een hele dag plezier.’

‘Dit voorjaar hoorde ik rond 4 mei op de radio in een discussieprogramma het nieuwe woord leedroof. Dat is, begreep ik, het verschijnsel dat steeds meer groeperingen zich de Dodenherdenking willen toe-eigenen. Daar maken Joodse organisaties bezwaar tegen. Die spreken van “leedroof”. Een curieus woord. Net zoiets als ziektewinst. Je zou denken dat het mooi is om van je leed beroofd te worden, maar dat wordt in dit geval anders beleefd. Zo'n woord roept bij mij allerlei vragen op. Er zit een heel psychologisch complex achter, en een hele geschiedenis. Hoe verandert leed in de loop der tijden? Wanneer is al het oorlogsleed geleden? Van wie is leed eigenlijk? Kun je er recht op hebben? Over sommige woorden zou je een heel boek kunnen schrijven.’

Rarewoordenboek. Van bereshit tot zeeajuin van Guus Middag verschijnt deze maand bij Van Oorschot. Zie ook de aanbieding op blz. 323.