Onze Taal. Jaargang 80

[p. 287]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Gevangenisstraf riskeren

? Is riskeren juist gebruikt in de zin ‘De dader riskeert twaalf jaar gevangenisstraf’?

! Ja. Riskeren heeft verschillende betekenissen. Veel woordenboeken noemen alleen de betekenis ‘wagen, op het spel zetten’, zoals in ‘Hij riskeerde zijn leven’ of ‘Op deze manier riskeer je je relatie.’ Maar daarnaast bestaat de betekenis ‘gevaar lopen’, ‘het gevaar lopen van’; die wordt vermeld in de grote Van Dale (2005) en Het witte woordenboek (2007). Het is die betekenis die bedoeld is in ‘De dader riskeert twaalf jaar gevangenisstraf.’

Dit gebruik is nog niet tot alle woordenboeken doorgedrongen, maar dat is waarschijnlijk een kwestie van tijd.

Bureaulaadje/bureaulaatje

? Is een kleine bureaulade een bureaulaadje of een bureaulaatje?

! Bureaulaatje met een t is juist, ook al schrijf je bureaulade met een d. Bij de verkleinvorm van woorden als lade, chocolade en trede moet worden uitgegaan van de verkorte vormen chocola, la, tree, enz. - en dat levert laatje, chocolaatje en treetje op. Bij een woord dat eindigt op een a, e, o of u wordt die klinker namelijk verdubbeld in de verkleinvorm; het is bijvoorbeeld ook alineaatje, autootje en menuutje.

De verkleinvorm van bijvoorbeeld lade zou theoretisch ook wel ladetje kunnen zijn, maar meestal wordt de toonloze slot-e van het grondwoord niet uitgesproken in de verkleinvorm; en die wordt dan ook niet geschreven. In dat geval wordt uitgegaan van de verkorte vorm van het grondwoord, als die tenminste bestaat. De verkleinvorm van karbonade bijvoorbeeld is karbonaadje, omdat er geen vorm karbona bestaat.

Opel Astra's/Opels Astra

? Wat is het meervoud van namen als Opel Astra en Samsung Galaxy? Komt de meervoudsuitgang achter het eerste of achter het tweede deel?

! Er is geen regel die bepaalt waar de meervoudsuitgang moet komen bij combinaties van een merknaam (Opel, Samsung) en een product- of typenaam (Astra, Galaxy). In het algemeen lijkt er een voorkeur te zijn voor de meervoudsuitgang aan het einde: Opel Astra's, Samsung Galaxy's, Ford Escorts, Philips Senseo's, etc. De namencombinatie wordt dan meer als een geheel opgevat.

Rijden hier meerdere ‘Opels Astra’ of ‘Opel Astra's’?

Maar het komt ook voor dat juist het eerste deel de meervoudsuitgang krijgt, vooral als het tweede deel een cijfer- of lettercombinatie is: Peugeots 207, Citroëns CX. Dat gebeurt vermoedelijk omdat de merknaam dan meer als de kern van de combinatie wordt gezien. Maar Peugeot 207's en Citroën CX'en zijn ook wel mogelijk.

Dit wordt/worden appartementen

? ‘Dit worden appartementen’, hoorde ik iemand op straat zeggen die naar een bouwplaats wees. Is dat worden wel juist?

! Ja, een zin als ‘Dit worden appartementen’ is correct Nederlands. Hoewel het enkelvoudige dit hier het onderwerp is, komt er toch een meervoudige persoonsvorm. Die wordt veroorzaakt doordat de zin een naamwoordelijk deel van het gezegde bevat dat in het meervoud staat, namelijk appartementen.

Normaal past de persoonsvorm zich, wat enkelvoud of meervoud betreft, aan het onderwerp aan. Maar als het onderwerp het, dat of dit is, voert het naamwoordelijk deel van het gezegde de boventoon. Vandaar bijvoorbeeld ook: ‘Dit zijn de minister en haar man’, ‘Dat worden vast bijzondere beelden’, ‘Het blijven spannende weken’, ‘Het lijken mij aardige mensen.’ In al deze zinnen is sprake van een naamwoordelijk gezegde (met als koppelwerkwoord achtereenvolgens zijn, worden, blijven en lijken).

Soms luidt zowel het onderwerp als het naamwoordelijk deel van het gezegde het, dit of dat, terwijl de zin wel op meerdere zaken of personen slaat. Ook dan is een meervoudige persoonsvorm mogelijk: ‘Noeste werkers, dat zijn het.’

Vroeger en/of eerder

? Je kunt zeggen ‘Rianne was vroeger op het feest dan Faris’, maar ook ‘Rianne was eerder op het feest dan Faris.’ Waar komt dat eerder vandaan, en betekent het hetzelfde als vroeger?

! Er is in zinnen als deze nauwelijks betekenisverschil tussen eerder en vroeger. Hooguit zou je kunnen zeggen dat vroeger iets meer de nadruk legt op het feit dat Faris ook al aan de vroege kant was - dus dat Rianne nóg vroeger was.

Eerder is ontstaan als de vergrotende trap van eer, een oud woord voor ‘vroeg’ (verwant aan het Engelse early); eerder is dus letterlijk ‘vroeger’. De overtreffende trap van eer was eerst, oftewel ‘vroegst’. Ook werd eerste het rangtelwoord bij het getal één, waar het etymologisch gezien overigens niets mee te maken heeft. Eer is in deze betekenis uitgestorven, maar leeft nog wel voort als voegwoord met de betekenis ‘voordat’, zoals in ‘Bezint eer ge begint.’

Van vroeg bestaan dus in de praktijk twee vergrotende en overtreffende trappen: vroeger - vroegst en eerder - eerst.

Aan de betere/beterende hand

? Iemand schreef laatst dat hij na een ziekte ‘aan de betere hand’ was. Moet dat niet aan de beterende hand zijn?

! Nee, al zullen de meeste mensen aan de beterende hand wel duidelijker vinden. Volgens de woordenboeken zijn aan de beterende hand en aan de betere hand allebei mogelijk. Sommige noemen nog een derde variant: aan de beterhand. In de praktijk lijkt aan de beterende hand in Nederland het meest voor te komen en aan de beterhand in België; aan de betere hand komt in beide landen voor.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) zou aan de beterende hand ‘minder nauwkeurig’ zijn dan aan de betere hand, maar juist de variant met beterende lijkt het oudst te zijn. Vergelijkbare constructies zijn aan de winnende hand en aan de verliezende hand; hand heeft hier de figuurlijke betekenis ‘kant, zijde’; aan de beterende hand is dus, in de woorden van het WNT, ‘aan dien kant waar men betert’.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1600 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).