Onze Taal. Jaargang 80

[p. 286]

Gaston Dorren
Onze taal is de beste [4]
De helderheid van onze getallen

Onze taal is helder én subtiel, eenvoudig én rijk. Ook rijmen, tellen en schelden kunnen we als de beste. Dat we een hoge dunk hebben van het Nederlands, is dus terecht. Of toch niet? Gaston Dorren vergelijkt onze taal met de talen van de rest van Europa.

Wat kunnen we in het Nederlands toch goed tellen en rekenen. Onze telwoorden zitten helder in elkaar en zijn makkelijk te leren: boven de 12 hoef je alleen nog maar de uitgang -tig en de woorden honderd en duizend te onthouden. Als je die woorden kent, zijn alle telwoorden tot een miljoen vrij eenvoudig te snappen. De rangtelwoorden (zoals vijfde) zijn helemaal simpel: tot en met 19 zet je -de achter het hoofdtelwoord (twaalfde), daarboven -ste (dertigste). Alleen eerste, derde en achtste zijn spelbrekers.

Helemáál perfect is het Nederlandse telwoordensysteem natuurlijk niet. Wie onze taal leert, verwacht drietien en viertien, tweetig, drietig en viertig en uiteraard achtig (of achttig). Ook is het even wennen dat het Nederlands de volgorde van de cijfers soms niet respecteert: in de uitspraak van 23 komt immers de drie voorop. Twintigendrie zou logischer zijn. Maar ach, er zijn wel meer Europese talen die dat omdraaien (zoals Deens, Duits en Sloveens). Plus Arabisch - en tenslotte gebruiken wij Arabische cijfers.

De Nederlandse telwoorden hebben dus wel wat hebbelijkheden, maar die zijn klein vergeleken bij die van andere talen.

■ Sommen

Vrij bekend zijn de vreemde kostgangers die het Frans herbergt, zoals ‘zestigtien-acht’ (78) en ‘vier-twintigen’ (80). In Keltische talen als Bretons en Welsh duiken verrassingen op als ‘twee op vijftien op twintig’ (37), ‘half honderd’ (50), ‘twee-negen en vier-twintig’ (98) en ‘vier-twintig min één’ (79). Dat zijn geen getallen meer, dat zijn sommen.

Ook het Deens bezondigt zich daaraan. In de reeks van tientallen duikt daar het woord tres op, dat sterk lijkt op tre (‘drie’). Betekent tres dus ‘dertig’? Nee: het staat voor ‘zestig’ - drie keer twintig, vandaar die gelijkenis met het woord voor ‘drie’. In de reeks van tientallen staat ook halvtreds. Is dát dan ‘dertig’? - het suggereert immers sterk ‘half zestig’. Maar nee, ook niet: halvtreds is ‘vijftig’ (tweeënhalf keer twintig). Voor wie desondanks nog in het Deens wil leren tellen: ‘dertig’ is tredive. Of tredve.

Tachtig is in het Frans ‘vier twintigen’.

Ook in het Turks is er met 30 iets vreemds aan de hand. Dit telwoord, otuz, lijkt namelijk totaal niet op het woord voor 3, üç. (De letters u en ü lijken voor het oog wel op elkaar, maar dat is toeval.) Net zo lijken de Turkse woorden voor 20, 40 en 50 niet op die voor 2, 4 en 5. Alsof de oude Turken geen enkel verband zagen tussen die getallen.

■ Nummer 947

In het Spaans is het niet zozeer het hoofdtelwoord dertig dat zich vreemd gedraagt, als wel het rangtelwoord dertigste. Sterker nog: bijna alle Spaanse rangtelwoorden doen vreemd. Waar de hoofdtelwoorden zich in de loop der (Middel)eeuwen geleidelijk uit het Latijn ontwikkelden, zoals de meeste Spaanse woorden deden, daar werden de meeste rangtelwoorden boven de 5 door taalgeleerden kunstmatig ontleend aan het Latijn toen dat al een dode taal was. Met als gevolg dat er tussen de hoofd- en rangtelwoorden geen regelmatig verband bestaat. ‘Dertig’, om bij dat voorbeeld te blijven, is in het Spaans treinta, maar ‘dertigste’ is trigésimo. Om het extra ingewikkeld te maken krijgt bij langere rangtelwoorden elk onderdeel zijn eigen uitgang. Zodat ‘947ste’ in het Spaans, letterlijk vertaald, ‘negenhonderdste veertigste zevende’ heet (nonigentésimo cuadragésimo séptimo). Geen wonder dat Spaanstaligen deze woorden mijden als de pest en meestal hun toevlucht nemen tot de formulering ‘nummer 947’.

De Slavische talen, zoals Russisch, Pools, en Servisch, Kroatisch en Bosnisch, hebben op het eerste gezicht makkelijke, regelmatige telwoorden - misschien wel makkelijker en regelmatiger dan het Nederlands. Maar deze talen hebben dan weer eindeloze grammaticále complicaties opgelopen. Sommige getallen gedragen zich als bijvoeglijke naamwoorden, andere als zelfstandige naamwoorden, hetgeen tot heel andere naamvalsverbuigingen leidt. Zo kent het nederige getal 2 in het Servisch, Kroatisch en Bosnisch zes en in het Pools zelfs zeven verbogen vormen. Het Russisch heeft dan weer zijn eigen gril: op getallen die eindigen op 1, 2, 3 of 4 volgt een enkelvoud. In correct Russisch spreekt men dus wel van ‘19 dagen’, maar van ‘21 dag’.

Kortom, al zijn de Nederlandse getallen niet helemaal volmaakt, ze behoren wel tot de absolute top van Europa. Of niet?

Bijna, maar niet helemaal. Want het Welsh heeft geprofiteerd van de ‘wet van de bevorderlijke achterstand’ (de tegenhanger van de ‘wet van de remmende voorsprong’). Juist omdat deze taal van oudsher zo'n hersenverstuikend moeilijk telsysteem kende, met telwoorden als ‘twee-negen’ (18) en ‘vier op tien en drie-twintig’ (74), is er daarnaast een alternatief ontstaan. De oude getallen zijn nog wel in zwang, bijvoorbeeld voor data. Maar als een moderne Welshtalige rekent, noemt hij 37 ‘drie tien zeven’ en 79 ‘zeven tien negen’. Hetgeen dus betekent: drie tientallen plus zeven en zeven tientallen plus negen. Dat systeem wordt consequent volgehouden, ook met honderdtallen en hoger.

Minder schilderachtig dan het oude systeem, zeker. Maar wel veel praktischer en helderder. Zó helder dat zelfs het Nederlands er niet aan kan tippen.