|
| |
| |
| |
Berthold van Maris
Strindberg voor beginners
Hoe leesbaar zijn Zweedse teksten voor een Nederlander?
Wie het Nederlands als moedertaal heeft, kan vanzelf ook vrij makkelijk Zuid-Afrikaans lezen, en Fries. Hoe zit dat met de talen van de noorderburen - ook familie van het Nederlands tenslotte? Berthold van Maris nam de proef op de som en pakte zijn favoriete Zweedse toneelstuk uit de kast.
Scène uit Jean, Julie et Christine, een bewerking van Fröken Julie van August Strindberg (1849-1912), in 1997 gespeeld door toneelgroep De Paardenkathedraal.
Foto: Sjouke Dijkstra
O mijn God! Help me. Kus mijn hand. Het Zweeds kan soms heel erg op het Nederlands lijken:
O min Gud!
Hjälp mig.
Kyss min hand.
Voor een Nederlandstalige die zich nooit in het Zweeds verdiept heeft, is ook deze zin wel te ontcijferen:
Kom nu och dansa med mig.
Och is verwant aan ons ook en het Duitse auch. Alleen, het betekent niet ‘ook’ maar ‘en’: ‘Kom nu en dans met mij.’ Dit zinnetje komt, net als de eerdere voorbeeldzinnetjes, uit het befaamde toneelstuk Fröken Julie van August Strindberg, uit 1888. Daarin komt ook deze romantische verzuchting voor:
Tag nyckeln till båten och ro mig ut på sjön. Jag vill se soluppgången!
Enig idee wat hier gezegd wordt? Waarschijnlijk niet. Maar het aardige is: leg je er de vertaling naast, dan wordt de betekenis van de afzonderlijke woorden meteen duidelijk. Wat obscuur was, wordt transparant:
Haal de sleutel van de boot en roei me het meer op. Ik wil de zonsopkomst zien!
Hardop lezen helpt soms om zo'n zin beter te begrijpen. Je moet dan wel weten hoe letters als å, ö en y uitgesproken dienen te worden (zie het kader hiernaast).
Nyckel spreek je uit als ‘nuukel’ en betekent ‘sleutel’. Sjö (spreek uit: ‘sjeu’) betekent ‘meer’ en is natuurlijk verwant met het Duitse See. Jag (de g spreek je uit als in het Franse garçon) betekent ‘ik’ en lijkt op het Duitse ich en ook nog een klein beetje op ons ik. Vill spreek je uit als ‘wil’ en dat betekent het ook: ‘wil’.
| |
■ Onbezonnen liefde
Het Nederlands en het Zweeds stammen af van dezelfde taal, het Oergermaans, dat een paar duizend jaar geleden in Scandinavië gesproken werd. Dit Oergermaans is door migratie en misschien ook door culturele beïnvloeding in West-Europa terechtgekomen en heeft zich daar uiteindelijk ontwikkeld tot het Nederlands, Duits, Fries en Engels. In Scandinavië zelf ontstonden uit het Oergermaans de Scandinavische talen.
In hoeverre is het Zweeds voor ons nog te begrijpen? Kunnen we het, zonder al te veel voorbereiding, een beetje lezen? Kan die kloof van 2500 jaar nog overbrugd worden? Ik heb de proef op de som genomen en mijn lievelings-toneelstuk, Fröken Julie, helemaal gelezen, met de Nederlandse vertaling ernaast. Dat bleek een goede manier te zijn om kennis te maken met deze voor mij tot nu toe onbekende, maar niet geheel onleesbare taal.
In Fröken Julie draait het om ‘Fröken Julie’: Juffrouw Julie. Zij is ‘grevens dotter’: de dochter van de graaf. En het draait om Jean, die ‘betjänt’ is: de bediende. Julie en Jean zijn allebei jong. Zij is ‘25 år’, hij is ‘30 år’. Ideale leeftijden voor een onbezonnen liefdesavontuur.
| |
■ Walgelijk
Boven het stuk staat: ‘Handlingen i Grevens kök, midsommarnatten’: ‘Handeling in de keuken van de graaf, midzomernacht’. Tijdens een broeierige zomeravond belandt Julie in de keuken van het landhuis, waar ze begint te flirten met Jean, de bediende. Ze drinken bier
| |
| |
(‘öl’) en wijn (‘vin’) en praten (‘prata’) over van alles (‘allting’) en nog wat. Julie verzucht op een gegeven moment:
Här står jag och pratar om drömmar med er.
‘Hier sta ik en praat over dromen met u.’ Om is ‘over’, er is ‘u’. Wat opvalt als je naar dit soort Zweedse spreektaal kijkt, is dat er ontzettend veel woordjes van twee, drie of vier letters in voorbijkomen. Dat zijn vooral ook de dertig meestvoorkomende woorden van het Zweeds:
och, i, att, det, som, en, på, är, för, av, med, den, till, inte, ha, de, han, om, ett, jag, vara, men, sig, så, vi, hon, från, man, kunna, när.
De meeste hiervan zijn gemakkelijk te begrijpen omdat ze op Nederlandse woorden lijken. Er zijn er maar een paar die je niet vanzelf begrijpt. Over och (‘en’) en jag (‘ik’) hebben we het al gehad. Andere voorbeelden zijn:
att (‘dat, te’)
är (‘is/zijn’, vergelijk het Engelse are)
inte (‘niet’; zelfde letters als niet, alleen in een andere volgorde)
som (‘die, dat, zoals, als’)
Vooral dat som, daar moest ik erg aan wennen. Jean zegt ergens in het toneelstuk tegen de kokkin:
Vad kokar du nu som luktar så infernaliskt?
‘Wat kook je nu dat zo walgelijk ruikt?’ Som is hier dus ‘dat’. Infernalisk(t) is ‘walgelijk’ (letterlijk: ‘infernaal’). Luktar is ‘ruikt’ en deed mij denken aan onze uitdrukking ‘Daar zit een luchtje aan.’
| |
■ Julie fyller glaset
Veel woorden in Fröken Julie herken je meteen, zeker in de context: kök, midsommar, grev, dotter, dörr (‘deur’), liv (‘lijf’) en glas (‘glas’). Förtrolig, ängslig en oskyldig verschillen niet veel van vertrouwelijk, angstig en onschuldig. Ook woorden die niet direct op hun Nederlandse vertaling lijken, zijn vaak snel te begrijpen: folk (‘mensen’), fästman (‘verloofde’), hemligheter (‘geheimpjes’). In het Zweeds zeg je niet ‘belachelijk’, maar ‘lachelijk’ (‘löjligt’), en niet ‘gedurfd’ maar ‘durfd’ (‘djärvt’). En geregeld lijken de Zweedse woorden op Engelse of Duitse woorden:
butelj (‘fles’, vergelijk het Engelse bottle)
öl (‘bier’, Engels: ale)
träd (‘boom’, Engels: tree)
fräckt (‘brutaal’, Duits: frech)
oförtskämt (‘onbeschoft’, Duits: unverschämt)
trött (‘moe’, Engels: tired)
Maar soms lijken woorden helemaal nergens op. Vän bijvoorbeeld, dat ‘vriend’ betekent. Een enkeling die bekend is met het Oudnederlands herkent hierin wellicht het Oudnederlandse woord voor ‘vriend’: wino.
De grammatica van het Zweeds is voor een Nederlandstalige niet erg moeilijk. Je moet even doorhebben dat het werkwoord in de tegenwoordige tijd altijd op -er of -r eindigt:
‘Jean sätter sig’ (‘Jean gaat zitten’, ‘zet zich’).
‘Julie fyller glaset och dricker’ (‘Julie vult het glas en drinkt’).
| |
■ Echt gek
Het enige wat echt gek is aan het Zweeds zijn de lidwoorden:
Ge mig nu ett glas!
Als Nederlandstalige zou je denken dat hier staat: ‘Geef me nu het glas!’ Maar er staat: ‘Geef me nu een glas.’ Want de woorden ett en en betekenen ‘een’. Sommige zelfstandige naamwoorden krijgen ett, andere krijgen en. Wat het Nederlands doet met de en het, dat doet het Zweeds met de uitgangen -et en -en: ‘Jean värmer glaset med handen’ betekent ‘Jean warmt het glas met de hand.’ Het complete grammaticale rijtje is dus:
ett glas (‘een glas’)
glaset (‘het glas’)
en butelj (‘een fles’)
buteljen (‘de fles’)
Terug nu naar het toneelstuk. Heb je ooit echt van iemand gehouden?, vraagt Julie op een gegeven moment aan Jean. Zijn antwoord:
En gång har jag varit sjuk av att jag icke kunde få den jag ville ha.
De woord-voor-woordvertaling van deze zin luidt: ‘Eén keer ben ik geweest ziek van dat ik niet kon krijgen die ik wilde hebben.’ Het vreemdste woord in deze zin is icke. Het Zweeds blijkt twee woorden voor ‘niet’ te hebben: het gewone inte, dat we hiervoor al tegenkwamen, en dit wat formelere icke.
Få is ‘krijgen’ en deed mij denken aan vangen. De overige woorden in deze zin zijn gemakkelijk te plaatsen. De Zweden zeggen niet ‘ik ben geweest’ maar ‘ik heb geweest’. Varit (‘geweest’) is verwant aan ons waren.
Jean zegt hier dus: ‘Een keer ben ik ziek geweest, omdat ik het meisje dat ik wilde hebben niet kon krijgen.’
‘Vem var det?’, vraagt Julie. ‘Wie was dat?’
Jean: ‘Det kan ni inte tvinga mig att säga!’ Letterlijk: ‘Dat kan u niet dwingen mij te zeggen!’
Uitspraak å, ä, ö, v en y
|
| å = |
‘o’ (båten (‘boot’) heeft de uitspraak ‘boten’) |
| ä = |
‘è’ (hjälp (‘help’) heeft de uitspraak ‘hjèlp’) |
| ö = |
‘eu’ (öl (‘bier’) heeft de uitspraak ‘eul’) |
| v = |
‘w’ (vill (‘wil’) heeft de uitspraak ‘wil’) |
| y = |
‘uu’ (kyss (‘kus’) heeft de uitspraak ‘kuus’) |
| |
| |
Julie houdt aan. Ten slotte zegt Jean: ‘Dat was u!’ ‘Det var ni!’
| |
Zweedse krantenkoppen
Een Zweeds toneelstuk als Fröken Julie van August Strindberg, uit 1888, is met enige inspanning vrij goed te begrijpen voor een Nederlander die geen specifieke voorkennis heeft van Scandinavische talen. Maar hoe zit dat met hedendaagse niet-literaire teksten? Hoe makkelijk leesbaar zijn die? Uit de krant:
Sex döde i terrorattack mot Israel (‘Zes doden bij terreuraanval tegen Israël’)
Recessionen är farligt nära (‘De recessie is gevaarlijk dichtbij’)
Italienskt fack kaller till strejk (‘Italiaanse vakbond roept op tot staking’)
Afghanistan: ‘Allt vi vill är att leva i fred’
(‘Afghanistan: “Het enige wat wij willen is in vrede leven”’)
Cannabis kan bli godkänt läkemedel (‘Cannabis kan goedgekeurd geneesmiddel worden’; bli = ‘worden’)
Svåra översvämningar i Pakistan (‘Zware overstromingen in Pakistan’)
Filmstjärnor mot skönhetsoperationer.
(‘Filmsterren tegen schoonheidsoperaties’)
| |
■ Uit de hand
Het loopt die midzomernacht uiteindelijk helemaal uit de hand in de keuken van de graaf. Er vloeit veel drank, het gesprek tussen Julie en Jean wordt steeds vertrouwelijker en ten slotte gaan ze met elkaar naar bed. Vervolgens breekt er paniek uit, want ze hebben in de toenmalige standenmaatschappij iets gedaan wat niet mag.
Julie had zich eerder die avond al laten ontvallen: ‘Allting är underligt.’ (‘De hele wereld is vreemd’). Underligt is letterlijk ‘wonderlijk’, want under is ‘wonder’.
Allting är underligt (...). Jag har en dröm som återkommer då och då: och som jag erinrar mig nu - Jag sitter oppklättrad på en pelare och ser ingen möjlighet att komma ner (...). (‘De hele wereld is vreemd (...). Ik heb een droom die zo nu en dan opduikt en die ik me nu herinner. Ik zit boven op een hoge zuil en zie geen enkele mogelijkheid om beneden te komen (...).’)
Jean vertelt dat hij ook weleens zoiets droomt:
Jag brukar drömma att jag ligger under ett högt träd i en mörk skog. Jag vill opp, opp i toppen (...).
(‘Ik droom weleens [letterlijk: pleeg te dromen] dat ik lig onder een hoge boom in een donker woud. Ik wil naar boven, naar de top (...).’)
De bediende wil opklimmen, de dochter van de graaf wil juist omlaag. Dat was in die tijd natuurlijk vragen om problemen.
De standenmaatschappij staat tussen Julie en Jean in. Maar ook de liefde zelf, die de dingen vaak ingewikkelder maakt dan je zou willen. Hoe zeg je ‘Ik hou van je’ in het Zweeds? ‘Jag älskar dig.’ Julie zegt op een gegeven moment, wanhopig:
Jean - Säg att du älskar mig! Kom och omfamna mig!
(‘Jean - zeg dat je van me houdt! Kom en omhels me!’)
Het antwoord van Jean:
Jag vill - men jag törs inte!
(‘Ik wil (wel) - maar ik durf niet!’)
Inderdaad, allting är underligt. (‘De wereld zit raar in elkaar.’)
De Zweedse schrijver August Strindberg (1849-1912).
|
|
Auteursrechtelijk beschermd