Onze Taal. Jaargang 80

[p. 271]

Juist de verwantschap maakt het lastig
Literair vertalen vanuit het Noors en het Deens
Jan Erik Grezel

Scandinavische talen hebben veel overeenkomsten met het Nederlands. Toch is het geen sinecure om een Noorse of Deense tekst in goed Nederlands weer te geven. Vertalers Janke Klok en Edith Koenders over de dilemma's en instinkers bij het literair vertalen uit het Noors en het Deens.

Vertaalster Noors Janke Klok: ‘Noren zijn minder direct dan Nederlanders. Ze zeggen niet botweg “Nee” of “Daar heb ik geen zin in.”’
Foto: Jeroen van Kooten

‘Noorwegen heeft een grillig landschap. Dat vind je terug in nuances in de Noorse taal’, zegt dr. Janke Klok, universitair docent aan de Rijksuniversiteit Groningen en vertaler van proza en poëzie van Noorse schrijvers als Jostein Gaarder (De wereld van Sofie) en Nobelprijswinnares Sigrid Undset. ‘Neem nu richtingaanduidingen. In het Nederlands zeg je “links”, “rechts” of “rechtdoor”. In het Noors komt daar een derde dimensie bij: “omhoog” of “naar beneden”. Dat kun je vaak beter niet uitdrukken in de vertaling. Daarmee zou je de Nederlandse lezer uit de tekst halen.’

Het Noors, het Deens en het Nederlands lijken veel op elkaar en toch zijn er sterke verschillen. Deze talen hebben zich ontwikkeld uit een Noord-Germaanse oertaal, net als het Zweeds. Daardoor hebben veel woorden dezelfde oorsprong en is ook de zinsbouw vergelijkbaar. De problemen voor de vertalers zitten in de details. Janke Klok: ‘Het werkwoord skulle betekent zowel “moeten” als “zullen”. Het werkwoord ville is “willen” of “zullen”. Bijvoorbeeld: “Han vil komme i morgen” kan zijn: “Hij komt morgen”, maar ook: “Hij wil mórgen komen.” Het hangt van de context af hoe je het moet vertalen.’

■ Handen in het haar

Een andere eigenaardigheid van het Noors en ook van het Deens is het gebruik van het lidwoord (de, het) waar het Nederlands een bezittelijk voornaamwoord (mijn, jouw, zijn, etc.) voorschrijft. ‘Een Noor komt een kamer vol vrienden binnen en roept in het Noors: “De auto is gestolen.” Iedereen weet dan dat het om de auto van de spreker gaat. Nederlanders die Noors leren, hebben vaak moeite met het lidwoord.’ Zij kennen dit gebruik van het zogenoemde bezittelijk lidwoord alleen in uitdrukkingen en in het dialect: met dé handen in hét haar en zeur me dé kop niet gek.

Typisch Scandinavisch is het veelvuldig gebruik van het voegwoord og (‘en’). ‘In het Nederlands beschouwen we het als een kinderlijke fout wanneer je bij

[p. 272]

het vertellen of schrijven zinnen aan elkaar plakt met en. In het Noors - en ook in het Deens - is dat eerder regel dan uitzondering; daarin wordt het bijna gebruikt zoals wij een punt of een komma gebruiken. Een Noorse schrijver als Dag Solstad heeft dat og zelfs tot zijn stijlkenmerk verheven.’

Als vertaler komt Janke Klok ook vaak kwesties tegen die met het cultuurverschil tussen Nederland en Noorwegen te maken hebben. ‘Allereerst is er het verschil in eten, drinken en folklore, zoals de midzomernachtviering. Maar het gaat veel verder. Noren zijn minder direct dan Nederlanders. Ze zeggen niet botweg “Nee” of “Daar heb ik geen zin in.” Als antwoord op de vraag “Wil je dat doen?” zeggen ze “Kanskje”, letterlijk “zou kunnen”, meestal vertaald met “misschien”. Het kan vaak worden opgevat als een beleefde afwijzing. In de vertaling wordt dat dan “Ik zal eens zien.”’

De vertaalde wereld van Sofie

Hoeveel of hoe weinig het Noors en het Nederlands voor u op elkaar lijken, kunt u vaststellen door onderstaande passage in beide talen met elkaar te vergelijken.

‘Sofie Amundsen’ stod det på den vesle konvolutten. ‘Kløverveien 3’. Det var alt, det stod ikke hvem brevet var fra. Det hadde ikke engang noe frimerke.
Straks Sofie hadde lukket porten bak seg, åpnet hun konvolutten. Det eneste hun fant, var en ganske liten seddel, ikke større enn konvolutten den lå i. På seddelen sto det: Hvem er du?
Det stod ikke noe mer. Lappen hadde ingen hilsen eller avsender, bare de tre ordene som var skrevet for hånd med et stort spørsmålstegn etter. (blz. 12)

In de Nederlandse vertaling van Janke Klok en anderen:

‘Sofie Amundsen’ stond er op de kleine envelop. ‘Kløverveien 3’. Dat was alles, er stond geen afzender op. Er zat zelfs geen postzegel op.
Zodra Sofie het hek achter zich had dicht gedaan, maakte ze de envelop open. Ze vond alleen een heel klein briefje van hetzelfde formaat als de envelop. Op het briefje stond: wie ben jij?
Meer stond er niet. Op het stukje papier stond geen groet en geen afzender, alleen die drie met de hand geschreven woorden, met een groot vraagteken erachter. (blz. 10)

■ Chitty Chitty Bang Bang

Een bijna onmogelijke opgave voor elke vertaler is het weergeven van taal- en cultuurgebonden grappen, woordspelingen en verwijzingen die een schrijver in zijn werk stopt. In de bestseller De wereld van Sofie wemelt het daarvan. Het boek gaat over een veertienjarig meisje dat door de ontvangst van geheime boodschappen gaat nadenken over de grote vragen van het leven - filosofische kwesties dus. Het meisje heet niet voor niets Sofie. Met het verhaal, dat overigens vernuftig gelaagd is, krijgt de lezer een heel leesbaar overzicht van de geschiedenis van de westerse filosofie. Janke Klok vertaalde, met drie collega's, twintig jaar geleden het boek, dat in de jaren negentig een wereldsucces werd. Ook bij die vertaling stuitte ze op bekende vertaalproblemen. ‘In het verhaal komt de hoofdpersoon vlak buiten Oslo terecht bij “het huisje van de majoor”. De Noorse lezer associeert die aanduiding direct met Majorstua, een stadsdeel van Oslo dat ook in de roman voorkomt. Die knipoog van de schrijver ontgaat de Nederlandse lezer. Daar kun je als vertaler weinig aan veranderen.’

Soms lukt het wél om iets met zo'n toespeling te doen. ‘In een episode over sprookjes in De wereld van Sofie is sprake van “Il Tempo Gigante”. Nederlanders zegt dat niets, maar elke Noor denkt daarbij onmiddellijk aan de raceauto uit een bekende Noorse poppenfilm, zoals menig Nederlander bij de Oude Schicht direct aan Olivier B. Bommel denkt. We hebben het opgelost door het te vertalen als “de Chitty Chitty Bang Bang”, de racewagen uit de gelijknamige Amerikaanse film. Je doet de bedoeling van de schrijver geen geweld aan en het past in het decor van de scène.’

‘Wat doe je met Stortorget? Daar maken we niet “de Grote Markt” van, want die ligt voor de Nederlandse lezer in Den Haag.’

■ Askeladden

De Noorse volkscultuur heeft een rijke verteltraditie. Die is wel verklaard uit de moeilijke wintermaanden waarin mensen sterk op elkaar zijn aangewezen voor steun en verpozing. Dat heeft talloze sprookjes opgeleverd. ‘Een bekende sprookjesfiguur is Askeladden, een soort Domme Hans. Hij is het prototype van de jongste zoon die eerst sullig overkomt, maar zich ontpopt als de slimme held die met de mooie prinses trouwt. Een bekend vertaalprobleem is de naam van deze jongen. Askeladden betekent “asjongen”, alsof hij altijd in de as zit te poken en nooit buiten komt. Een fraaie oplossing is Assepasser.’ In die vertaling zit natuurlijk ook een mooie verwijzing naar Assepoester, zijn vrouwelijke pendant in sprookjesland.

Binnen de vertaalwereld is er altijd discussie over de vrijheid die de vertaler heeft om een tekst ‘naar zijn of haar hand’ te zetten. Vertaal je doeltaalgericht (zo Nederlands mogelijk) of brontaalgericht (zo veel mogelijk de Noorse context laten staan)? Volgens Janke Klok kun je als vertaler dichter bij de brontaal blijven als die taal een stevige status heeft, en de cultuur bekend is in een land. Neem nu de Noorse plaatsaanduidingen die voorkomen in de populaire literaire thrillers van Unni Lindell en Jo Nesbø. Daarin hebben de hoofdfiguren - veelal rechercheurs - een stad als werkterrein, en in de boeken zitten veel reële plaatsaanduidingen. ‘De thrillers hebben een maatschappijkritische ondertoon en daarom moet het decor herkenbaar zijn - iets wat voor Nederlanders wel het geval is. Die kunnen zich over het algemeen een goede voorstelling maken van de Scandinavische situatie. Dus wat doe je als Nederlandse vertaler met Kirkegata, letterlijk “de Kerkstraat”? En wat doe je met Stortorget? Daar maken we niet “de Grote Markt” van, want die ligt voor de Nederlandse lezer in Groningen of Den Haag.’

‘In de Engelse vertaling van De wereld van Sofie voor de Amerikaanse markt is alles aangepast aan de doeltaal: de naam van de Noorse schrijver Hamsun is “Steinbeck” geworden, Wergeland werd “Byron”. Als wij daar

[p. 273]

“Wolkers” van hadden gemaakt, zou de Nederlandse lezer toch vreemd hebben opgekeken, dus we zijn van die Noorse namen afgebleven. Wat we soms wél doen, is de lezer een beetje helpen. Van “17 mei” maken we niet “30 april” in de vertaling, maar we verklaren de datum: “17 mei, de nationale feestdag”. En zo vullen we “Olaf de Heilige” aan met “de koning die Noorwegen kerstende”.’

Illustratie: Hein de Kort

■ Weer en wind

Edith Koenders, vertaler van zo'n twintig Deense romans en recensent van de Volkskrant voor Nederlandse en Scandinavische literatuur, kent ook de vertaalproblemen die voortkomen uit de taalen cultuurverschillen tussen Nederland en Scandinavië. Allereerst de ‘danismen’ - spreek uit ‘denismen’. ‘Bij het lezen van een vertaling van iemand anders lees ik er soms het Deens doorheen. Als personages in een verhaal praten over “vejr og vind”, hebben ze het letterlijk over “weer en wind”, maar in het Nederlands zeggen we “koetjes en kalfjes”. In het Deens gebruik je vaak finder, wat “vinden” betekent, maar als iemand een kast opent en daar een kopje “vindt”, kun je dat beter vertalen met pakt.’

‘Een karakteristieke Scandinavische constructie is “Hij ligt en slaapt” (Deens: “Han ligger og sover”). De beste manier om dat te vertalen is “Hij ligt te slapen”, maar soms is “Hij slaapt” toch beter, omdat de constructie anders te vaak zou voorkomen. Nog een probleem met te: in het Deens is het gebruikelijk om te zeggen “Han begyndte at...”, oftewel “Hij begon te...” Dat klinkt in het Nederlands al snel omslachtig: “Ik begon na te denken over wat ik moest doen.” Dat wordt: “Ik vroeg me af wat ik moest doen.”’

Het gebruik van de werkwoordstijden is in het Deens ook anders. ‘In het Deens gebruik je de verleden tijd als er een tijdsbepaling bij staat: “Gisteren zag ik een mooie film”, net als in het Engels. In het Nederlands zeggen we: “Gisteren heb ik een mooie film gezien”, al heb ik het gevoel dat de constructie met de verleden tijd terrein wint in Nederland.’

Edith Koenders werkt veel samen met neerlandicus en scandinavist dr. Diederik Grit, die een paar jaar in Denemarken heeft gewoond. Zo hebben zij inmiddels drie romans van Erling Jepsen vertaald, waaronder het gevoelige De kunst om in koor te huilen. En ook de sublieme documentaire-roman Het gelukkige Arabië van Thorkild Hansen, waarmee ze in 2006 de Amy van Marken-vertaalprijs wonnen. Vinden ze het niet lastig om samen aan een vertaling te werken? ‘We steken veel tijd in het kritisch bekijken van elkaars werk. De romans van Erling Jepsen zijn bedrieglijk eenvoudig. De grote verwantschap tussen het Deens en het Nederlands is een valkuil, je gaat al snel te letterlijk vertalen. Ook behoeden we elkaar voor “instinkers”: bestige is meestal “beklimmen” en niet “bestijgen”. Een van ons liet een keer een bouwvakkerstype een zwart hoedje dragen tijdens het werk. Alleen: het Deense hoofddeksel “hue” - spreek uit “hoe-e” - is geen “hoed”, maar een “muts”. Zo'n fout halen we er door de samenwerking wel uit.’

■ Krachttermen

Ook bij het vertalen uit het Deens heb je te maken met het cultuurverschil. ‘Aanspreekvormen zijn in het Deens anders. De roman De kunst om in koor te huilen speelt in de jaren vijftig op het Deense platteland in een streng christelijk dorp. De elfjarige hoofdpersoon spreekt zijn moeder aan met du (“jij”). In de Nederlandse vertaling is hier u op zijn plaats.’

‘Denen gebruiken makkelijker krachttermen. Daar ben ik zelf al niet zo dol op, maar je moet je als vertaler ook realiseren dat Nederlanders bij verwensingen ziektes gebruiken. Denen zoeken het vooral in stront, pies en de duivel. Een letterlijke vertaling zou te sterk overkomen. For fanden (“voor de duivel”) kun je vaak beter weergeven door een uitroepteken dan door verdomme of verdorie.’

Ook voor Koenders zijn de woordspelingen en grappen het lastigst. ‘In de roman Kamer 516 van Kirsten Hammann heet de hoofdpersoon Mette Maet, wat “Mette Verzadigd” betekent. Met die naam speelt de schrijfster. We hebben lang geaarzeld en bijvoorbeeld “Vera Vol” overwogen: met twee v's, want het moest net als in het Deens allitereren. Maar dat klonk te gekunsteld. Het leek ons het beste om het te laten staan.’

Namen geven vaker problemen. ‘Donald Duck heet in het Deens Anders And. In een Deens verhaal wordt daar een woordgrapje over gemaakt, maar dat was in de Nederlandstalige versie met “Donald Duck” niet te doen. Ik vind Anders sowieso een vervelende naam. Als een zin met die naam begint, sta je als Nederlandse lezer op het verkeerde been. Anders zou eigenlijk anders moeten heten.’

Valkuilen bij het Noors

Net als in het Duits zijn er in het Noors, Deens en Zweeds veel woorden die op Nederlandse woorden lijken maar iets totaal anders betekenen: de valse vrienden. Het bekendste is misschien het woord bil, dat afgeleid is van automobiel. Hier een lijstje van verwarrende Noors-Nederlandse woordparen:

agurk ‘komkommer’

bil ‘auto’

bord ‘tafel’

gammel ‘oud’

gjeld ‘schuld’

gul ‘geel’

kinn ‘wang’

papp ‘karton’

straks ‘meteen’

tapet ‘behang’

vakker ‘mooi’