Onze Taal. Jaargang 80

[p. 268]

Kees van der Zwan
‘Het Zweeds heeft heel veel geluiden’
Een Nederlandse en een Zweedse emigrant over hun nieuwe talen

Wie van Nederland naar Zweden verhuist, of andersom, merkt goed dat beide landstalen tot dezelfde familie horen. Maar ook dat ze wezenlijk van elkaar verschillen. Interview met een Nederlander die naar Zweden ging om een bedrijf te beginnen, en met een Zweedse die vanwege de liefde naar Nederland vertrok.

De in Nederland wonende Zweedse Anna Fonville: ‘Sommige dialecten vind ik wel leuk, het Twents bijvoorbeeld; daar hoor je al meer melodie in.’
Foto: Kees van der Zwan

‘Ik had het gevoel de verkeerde kant op te rijden.’ In 2005 was de toen 35-jarige aannemer Michel Muys met zijn gezin op weg naar huis na een rondreis door Scandinavië toen hij besefte dat hij eigenlijk helemaal niet terug wilde. Eenmaal weer thuis in Amstelveen merkte hij dat dit gevoel steeds sterker werd. ‘We waren in de tuin weer veroordeeld tot meeroken met de sigaren paffende buurman, en kregen weer commentaar als we zelf lekker wilden barbecuen. Of als onze caravan voor de deur stond. Het werd ons allemaal te benauwd. We verlangden naar de rust, de ruimte en de natuur van Scandinavië. En ik wilde na dertien jaar een aannemersbedrijf te hebben gehad ook wel weer eens iets anders aanpakken.’

Een jaar later trok Muys met zijn vrouw en twee kinderen 1400 kilometer naar het noorden, om even buiten het Zweedse stadje Arvika een oud schoolgebouw om te bouwen tot een bed and breakfast.

■ Onmisbaar

Muys en zijn gezin zijn bepaald niet de enige Nederlanders die hun heil in Scandinavië zijn gaan zoeken. Volgens het CBS neemt het aantal emigranten ieder jaar weer toe, en vooral Noorwegen en Zweden zijn geliefde emigratiebestemmingen. Die nogal dunbevolkte landen laten zich dat ook maar al te graag welgevallen. De nieuwkomers zorgen er immers voor dat de beroepsbevolking een beetje op peil blijft. Vandaar ook dat vooral Zweedse regio's zich steeds gretiger presenteren op evenementen als de jaarlijkse Emigratiebeurs in Houten.

Intussen is natuurlijk niet iedere emigratie een succes, zoals kijkers van het populaire tv-programma Ik vertrek ook geregeld kunnen zien. Naar verluidt zit de helft na een paar jaar weer in Nederland. Zo niet Michel Muys. Zijn ‘Guesthouse Eleven’ draait inmiddels op volle toeren, en daarnaast bestiert hij in Arvika een zogeheten ‘vandrarhem’ - een elementair hostel voor trekkers.

Hoe is het Muys gelukt zich te handhaven? Het heeft natuurlijk met hard werken te maken. En met doorzettingsvermogen, en realistisch plannen, en slimheid en nog veel meer. Maar ook de taal blijkt er een flinke rol bij te spelen. Muys: ‘Toen wij in Arvika aankwamen,

[p. 269]

spraken we geen woord Zweeds. Dat lijkt misschien geen probleem, omdat je in Zweden overal goed met Engels terechtkunt, maar zodra je er werkelijk wilt gaan wonen en werken, is Zweeds onmisbaar. Als je geen Zweeds spreekt, tel je simpelweg niet mee. Daarom zijn mijn vrouw en ik meteen begonnen met een cursus Zweeds voor buitenlanders. Naast het verbouwen van die oude school en het regelen van alles wat daarbij kwam kijken, zaten we een paar uur per dag op school, en 's avonds waren we tot laat aan het leren.’

‘De tweeklanken waren een ramp. Nog altijd heb ik moeite met een woord als steunkruis.’

■ Gammal

Na zes maanden had Muys het certificaat ‘Svenska för Invandrare’ (‘Zweeds voor immigranten’). ‘Bij de diploma-uitreiking zeiden ze: “Je hebt nu je rijbewijs om Zweeds te spreken, een bepaalde basis; het echte leren volgt in de praktijk.” Maar daar was ik eigenlijk ook al direct na aankomst mee begonnen. Van meet af aan heb ik met Zweden Zweeds gesproken. In het begin moest ik natuurlijk ook flink wat Engels in de strijd gooien, maar het ging snel vooruit. De Zweden hielpen me ook door altijd in het Zweeds terug te praten. Dat is een groot verschil met Nederlanders: die hebben de neiging om tegen buitenlanders stug in het Engels door te gaan, ook als die buitenlanders hun best doen zich in het Nederlands verstaanbaar te maken.’

Inmiddels spreekt Muys vloeiend Zweeds. ‘Mensen horen nog wel aan me dat ik niet van hier ben, maar ze vragen dan of ik misschien uit Noorwegen kom. En tegenwoordig zelfs: uit welke provincie van Zweden.’ Problemen heeft hij nog weleens als het gesprek niet over werk gaat, maar bijvoorbeeld over gevoelens; dan mist hij soms nog een woord. En grapjes leveren nog weleens moeilijkheden op.

‘Wat ook verraderlijk is, zeker in het begin, zijn Zweedse woorden die op Nederlandse woorden lijken, maar iets heel anders betekenen. Gammal staat niet, zoals je zou verwachten, voor “gammel”, maar voor “oud”. En godis is niet het woord voor “goederen”, maar voor “snoep”. Je zou je ook kunnen vergissen met ursäkta - dat is niet “oorzaak”, maar “pardon”.’

Dat Zweedse woorden soms ook een onverwachte tweede betekenis hebben, merkte Muys dit voorjaar nogal pijnlijk tijdens de Emigratiebeurs in Houten, waar hij namens de gemeente Arvika voorlichting gaf aan potentiële Nederlandse emigranten. ‘Een Zweedse collega had een Nederlandse vrouw naar mij doorverwezen, en wat later vroeg die collega of ik die vrouw inmiddels al had gesproken. Omdat ze zomaar was vertrokken, en omdat bort het Zweedse woord is voor “weg”, zei ik: “Hon gick bort”, waarmee ik wilde zeggen: “Ze ging weg.” Maar dat bleek iets heel anders te betekenen, namelijk: “Ze is overleden.”’

■ Zangerig

‘Waar ik ook aan moest wennen, waren de klemtonen in het Zweeds - die liggen vaak op een andere plaats dan je zou verwachten. Soms zijn er ook méér dan in het Nederlands. Het woord TV bijvoorbeeld heeft een flink accent op alle twee de lettergrepen; je zegt “téévéé”. Tegelijk slikken Zweden heel veel in. Dat is lastig bij het luisteren, maar ook bij het spreken, want welke delen laat je weg en welke niet? In de zin “Vad är klockan?” (“Hoe laat is het?”) moet je erop letten dat je vooral dat klockan duidelijk uitspreekt, en daarvan vooral het gedeelte klock-; de rest doet er minder toe. Het is iets wat je even moet weten.’

‘En dan is er natuurlijk de typisch Zweedse zangerigheid. Het klinkt allemaal heel mooi, maar het kost wat moeite om het zó onder de knie te krijgen dat het in Zweedse oren goed en begrijpelijk is.’

Muys' kinderen wisten al deze hobbels snel te nemen. ‘Ze waren zes en acht toen we in Zweden kwamen wonen, en zogen de nieuwe taal op als een spons. Ze gingen allebei naar groep één van de basisschool, waar ze meteen in het diepe werden gegooid. Er werd op school niets dan Zweeds gesproken, er was alleen een aparte docent voor Zweeds. Na een paar weken spraken ze de taal, en na een half jaar deden ze het net zo goed als hun klasgenoten. Omdat we thuis onder elkaar nog altijd Nederlands praten, zijn ze dus perfect tweetalig.’

■ Dutch in three months

De 32-jarige Anna Fonville spreekt ook zowel Nederlands als Zweeds. Ze komt uit Hardemo, een dorp in de buurt van het Zweedse Örebro, waar ze leerkracht was in het basisonderwijs en Zweedse taalkunde studeerde. Tien jaar geleden leerde ze via internet haar Nederlandse vriend uit Houten kennen. Al snel ging ze een paar weken bij hem op bezoek, en omdat hij nog bij zijn moeder woonde, die geen Engels sprak, werd Fonville meteen ondergedompeld in een Nederlands taalbad. Haar theoretische houvast was in die weken het boek Dutch in Three Months.

Terug in Zweden verdiepte ze zich via internet verder in het Nederlands. Na een tijdje au pair in Wassenaar te zijn geweest, vestigde ze zich uiteindelijk definitief in Nederland om te gaan samenwonen, en uiteindelijk ook te trouwen, met haar vriend. Eenmaal hier volgde ze nog een cursus Nederlands op de Volksuniversiteit.

‘Ik wilde graag Nederlands leren om goed met de schoonfamilie te kunnen communiceren, maar ook omdat ik hier voor mijn gevoel meer kon bereiken met

[p. 270]

Nederlands.’ In het begin hikte Fonville nogal tegen dat Nederlands aan. ‘Ik dacht: dat gaat dus niet lukken. Lastig waren bijvoorbeeld de getallen; het Zweeds heeft een helderder systeem dan het Nederlands. Neem nu 33, daar staat “dertig” voorop: het is trettiotre (letterlijk “dertigdrie”) in plaats van drieëndertig. En de tweeklanken waren een ramp. Nog altijd heb ik moeite met een woord als steunkruis.’ Pardon, steunkruis? ‘Ja, dat zijn twee gekruiste metalen stangen waarmee je bijvoorbeeld een boekenkast stevigheid geeft.’ Fonville kan het weten, want sinds een paar jaar is ze verkoopmedewerker bij de Utrechtse vestiging van - jawel - het Zweedse Ikea.

‘De Zweden hielpen me ook door altijd in het Zweeds terug te praten.’

■ Eend of geest?

Daar in het bekende woonwarenhuis valt het op hoe goed Fonvilles Nederlands is. ‘Ik ken nog niet alle vaste uitdrukkingen, maar verder voelt het Nederlands behoorlijk vertrouwd. Het komt zelfs weleens voor dat ik moeite moet doen om op het Zweedse woord voor iets te komen.’

Welke verschillen vielen haar nog meer op tussen haar moedertaal en haar tweede taal? ‘Heel opmerkelijk vind ik het dat sommige uit het Engels afkomstige Nederlandse woorden deels op z'n Engels, deels op z'n Nederlands worden uitgesproken. Database bijvoorbeeld; data spreek je op z'n Nederlands uit, met twee lange a's, maar base op z'n Engels, met een lange e. In Zweden worden zulke woorden veel meer helemaal verzweedst.’

De in Zweden wonende Nederlander Michel Muys: ‘Als je in Zweden woont en werkt maar geen Zweeds spreekt, tel je simpelweg niet mee.’
Foto: Brenda Muys

‘Een heel belangrijk verschil is verder natuurlijk dat de rol van de melodie en de klemtoon in het Zweeds veel groter is. Eén extra klemtoon zorgt soms voor een flink betekenisverschil. Als je anden uitspreekt met één accent, dus als “ánden”, betekent het “de eend”, maar met twee accenten (“ándén”) is het opeens “de geest”. Ook op zinsniveau speelt dit. Als je in “Där går en sjuksköterska” de tweede lettergreep van het laatste woord uitspreekt met een accent dat je direct laat volgen door een toondaling, dan zeg je “Daar gaat een verpleegkundige.” Maar laat je na het accent op de tweede lettergreep de toon stijgen, en accentueer je de derde lettergreep met een toondaling, dan is het “Daar gaat een zieke verpleegster.” Het is een essentieel verschil, dat voor een niet-Zweed lastig te horen is.’

‘Daarnaast slikken Zweden veel in: kleine woordjes, niet al te belangrijke woorddelen, uitgangen en dergelijke. En de aanspreekvormen zijn veel informeler. Iedereen wordt aangesproken met du (“jij”), en met de voornaam. Ik heb de oude situatie, van voor de jaren zestig van de vorige eeuw, nooit meegemaakt, dus ik wist niet wanneer je de informele vorm gebruikt en wanneer de formele. Ook het systeem in Nederland, met u en jij, vond ik heel ingewikkeld. Zelfs hier bij Ikea, waar iedereen toch consequent wordt getutoyeerd, zeggen sommige collega's “u” tegen bepaalde klanten. Ik heb trouwens begrepen dat sinds mijn vertrek uit Zweden het informele systeem alweer een beetje op z'n retour is. Ni, de beleefdheidsvorm voor ouderen, schijnt hoe langer hoe meer weer te worden gebruikt.’ (Zie ook blz. 261 van dit nummer.)

■ Volksuniversiteit

Door haar taalkundige achtergrond en haar onderwijservaring kreeg Fonville twee jaar geleden het verzoek om aan de Rotterdamse Volksuniversiteit cursussen Zweeds voor Nederlanders te geven. Tijdens die lessen, die ze gaf naast haar werk bij Ikea, heeft ze goed kunnen zien hoe moeilijk het voor Nederlanders is om het Zweeds een beetje onder de knie te krijgen. ‘Ik heb gemerkt dat Nederlanders meer moeite hebben met het Zweeds dan Zweden met het Nederlands. Het Zweeds is wat uitspraak betreft heel breed, er zijn alleen al meer klinkers, waaronder de typisch Zweedse å, ä en ö. Het Zweeds heeft gewoon heel veel geluiden. En er is dus die melodie. Die twee dingen zijn struikelblokken voor Nederlanders, maar Zweden hebben het omgekeerde probleem niet. Zij hoeven zich op deze punten alleen maar te beperken.’

Vindt ze het Nederlands een mooie taal? ‘Nee, dat kan ik niet zeggen. Bijvoorbeeld die harde g's klinken behoorlijk lelijk, en het Nederlands is ook erg monotoon. Sommige dialecten vind ik wel leuk, het Twents bijvoorbeeld; daar hoor je al meer melodie in.’

Vooralsnog zal Fonville nog wel even te maken hebben met het Nederlands, ook buiten haar werk. ‘Hoewel mijn man het Zweeds inmiddels goed beheerst, spreken we thuis vooral Nederlands.’ Maar misschien gaat dat ook wel veranderen. Onlangs is Fonville bevallen van een dochter, en ze is van plan haar tweetalig op te voeden. Daarom zal in het gezin meer Zweeds gaan klinken. Intussen heeft ze vanwege haar moederschap haar werk als Volksuniversiteit-docent beëindigd. En deze zomer heeft ze haar huis in Zweden klaargemaakt voor bewoning. Zal haar dochter misschien in Zweden opgroeien?

Fonville houdt zich nog een beetje op de vlakte. ‘Het zou kunnen dat we inderdaad die kant op gaan.’