Onze Taal. Jaargang 80

[p. 201]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Verwesteren/verwestersen

? In de media is vaak sprake van ‘verwesterde Afghaanse meisjes’. Zou dat niet ‘verwesterste’ moeten zijn, als voltooid deelwoord van verwestersen?

! Verwestersen ligt op het oog meer voor de hand: het woord betekent ‘westers worden’ en is dus het best te verklaren als afleiding van westers; niet van wester. Toch is ook verwesteren (zonder die tweede s) ingeburgerd: deze vorm is opgenomen in onder meer de grote Van Dale (2005), het Witte Boekje en het Groene Boekje.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is verwestersen in 1930 voor het eerst aangetroffen en verwesteren in 1932. In 1990 ging toenmalig WNT-redacteur Rob Tempelaars in Onze Taal in op de geschiedenis ervan. Het ontstaan van de vorm verwesteren zou volgens hem beïnvloed kunnen zijn door het veelvuldig voorkomen van wester- als woorddeel, zoals in westerling, westerstorm en westerlengte, ook al heeft verwester(s)en daar niet direct iets mee te maken.

Maar de waarschijnlijkste oorzaak van het ontstaan van verwesteren is te vinden in de uitspraak - vooral wat het voltooid deelwoord betreft. Tempelaars: ‘Een “verwesterde Chinees” is nu eenmaal wat makkelijker uit te spreken dan een “verwesterste Chinees”, terwijl een “verwesterde samenleving” aanzienlijk beter “bekt” dan een “verwesterste samenleving”.’

‘Verwesterde’ of ‘verwesterste’ meisjes?
Foto: Nationale Beeldbank / Twin

Van harte gecondoleerd

? Je hoort weleens mensen ‘Van harte gecondoleerd’ zeggen. Is dat goed Nederlands?

! Objectief gezien is er niets mis met van harte gecondoleerd. De woordgroep van harte betekent ‘oprecht, gemeend’; het gebruik hiervan maakt gecondoleerd dus wat sterker en persoonlijker. Er zijn mensen die gecondoleerd wat te kaal of te kil vinden.

Daar staat tegenover dat van harte veelal wordt geassocieerd met positieve, meestal feestelijke omstandigheden. Je komt het vooral tegen in van harte gefeliciteerd, en het komt ook wel zelfstandig voor als wens: ‘Nou, van harte met je diploma.’

Op zich hoeft dat geen reden te zijn om van harte gecondoleerd te vermijden, maar vooral op schrift - dus zonder gezichtsuitdrukking en intonatie erbij - kan het toch zijn dat het niet bij iedereen goed overkomt. Gebruik bij twijfel liever een andere formulering.

Indien/als van toepassing

? In een brief stond: ‘Wilt u, indien van toepassing, ook de naam van uw partner vermelden?’ Een collega wilde indien veranderen in als, omdat hij indien zo'n ouderwets woord vond. Maar als van toepassing is toch geen goede formulering?

! De vaste formulering is indien van toepassing. De variant als van toepassing is zó ongewoon dat hij als onjuist kan worden beschouwd, ook al zijn de voegwoorden indien en als in veel gevallen synoniemen.

Een voegwoord leidt normaal gesproken een bijzin in: ‘als u hiermee akkoord gaat’, ‘indien het u schikt’, ‘doordat ik de trein miste’, ‘tenzij er iets ernstigs gebeurt’, etc. Maar soms volstaat een korte woordgroep, zoals bij de voegwoorden van voorwaarde indien, mits, tenzij en zo: ‘indien nodig’, ‘mits voldoende gefrankeerd’, ‘tenzij anders vermeld’, ‘zo mogelijk’. Het kan ook bij hoewel en ofschoon (‘hoewel aarzelend’, ‘ofschoon autodidact’), bij voorzover (‘voorzover bekend’) en bij zoals (‘zoals gezegd’). Vaak gaat het hierbij om min of meer vaste formuleringen; combinaties als ‘indien ziek’ of ‘zoals gekalligrafeerd’ liggen niet voor de hand.

Waarom deze mogelijkheid bij het ene voegwoord wel bestaat en bij het andere niet, is niet bekend.

Twee auto's is/zijn beter

? ‘Twee auto's zijn goedkoper dan drie’, zei mijn man bij een discussie over de vraag of we voor ons familie-uitje twee of drie auto's nodig hadden. Voor mijn gevoel moest dat zijn: ‘Twee auto's is goedkoper dan drie.’ Klopt dat?

! Het enkelvoud is hier inderdaad beter te verdedigen.

Het onderwerp van de zin is twee auto's. Als het om twee afzonderlijke auto's gaat die goedkoper zijn dan drie andere, is het onderwerp duidelijk meervoudig en ligt zijn voor de hand - vergelijk ook ‘Die twee auto's zijn goedkoper dan deze drie.’

In de zin uit de vraag gaat het niet om twee concrete auto's, maar om het gebruik van twee auto's, het reizen met twee auto's: dát is goedkoper dan drie auto's te gebruiken. En als daarnaar verwezen wordt, is een enkelvoudige persoonsvorm het meest logisch.

In de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) staan vergelijkbare voorbeeldzinnen, zoals ‘Negen maanden is een hele tijd’ en ‘Duizend boeken lijkt me niet veel voor een bibliotheek.’

Hen/hun de stuipen op het lijf jagen

? Is het ‘De spin joeg hen de stuipen op het lijf’ of ‘De spin joeg hun de stuipen op het lijf’?

! ‘De spin joeg hun de stuipen op het lijf’ is juist. In de uitdrukking iemand de stuipen op het lijf jagen is iemand een zogeheten bezittend voorwerp: het geeft aan dat het lijf het ‘bezit’ is van degene(n) om wie het gaat. Bij een bezittend voorwerp is hun juist en niet hen - net als bij het meewerkend voorwerp (‘Ze geeft hun een boek’). Hen is juist als het een lijdend voorwerp is (zoals in ‘Ik verwacht hen al vroeg’), maar in deze zin is de stuipen al het lijdend voorwerp, en een (niet-samengestelde) zin bevat hooguit één lijdend voorwerp.

Zoals het meewerkend voorwerp vaak te herkennen is doordat je er aan voor kunt zetten (‘Ik gaf (aan) mijn zus een boek’), zo kan het bezittend voorwerp vaak worden voorafgegaan door bij. In dat geval verandert hun overigens wel in hen, omdat na een voorzetsel hen juist is: ‘De spin joeg bij hen de stuipen op het lijf.’

Andere uitdrukkingen met een bezittend voorwerp zijn bijvoorbeeld: iemand iets onder de neus wrijven, iemand het vel over de oren halen, iemand op de huid zitten, iemand iets uit handen nemen, iemand het leven redden en iemand de wind uit de zeilen nemen.

Meer taaladvies?

Op www.onzetaal.nl worden zo'n 1600 taalkwesties besproken. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).