Onze Taal. Jaargang 80

[p. 188]

Foto: Paul Tolenaar

Eilandhoppen, een citytrip of open jaw de wereld rond?
De taal van reisreportages
Harri Theirlynck en Matthijs de Winter Hoofdredacteur en redacteur Reizen Magazine

Niemand gaat tegenwoordig nog gewoon vakantievieren op de Veluwe of Terschelling. We ontsnappen naar een nieuw buitenland, niet voordelig maar ‘on a budget’. Het ANWB-tijdschrift Reizen Magazine bestaat 75 jaar, een periode waarin bedaagde reistaal veranderde in reisporno.

In 75 jaar is er veel veranderd, maar niet alles. De geijkte adjectieven en bepalingen zijn nog steeds de vaste ingrediënten van de reiskolommen. In 1990 schreven we in Onze Taal over het reisverhaal: ‘Substantief en adjectief zitten als Maagdenburger halve bollen, als Siamese tweelingen, aan elkaar vast.’ ‘Pittoreske huisjes.’ ‘Trotse bergbewoners.’ ‘Vriendelijke oude vrouwtjes.’ ‘Bourgondische zuiderlingen.’ Van 1936 tot 2011 bevolken zij de reisverhalen. Wat dat betreft is er niet veel veranderd. Het adjectief zit kennelijk diep in het DNA van de gemiddelde reisauteur. Haal het adjectief uit reisverhalen en -brochures en je kunt vijftig procent besparen op de drukkosten. Niks mis mee, overigens, met een mooi adjectief. Shakespeare was er dol op. Maar gedenk Karel van het Reve. Hij schreef dat mensen die veel adjectieven gebruiken, geneigd zijn steeds dezelfde zinsconstructies te gebruiken. ‘De lage wolken van de gekwadrateerde cirkel hangen boven het groene wasgoed van de ongebreidelde stad.’ Karel van het Reve noemde dat ‘tijdschriftstijl.’

■ Engels

Op zoek naar hedendaags reisjargon? Tik op internet als zoekterm ‘reisverhaal’ in. Dikke kans dat je op een persoonlijk blog terechtkomt met daarop een gepolijst exposé, doorspekt met superlatieven. Een doorwrocht hallelujaverhaal zonder wachttijden op tochtige perrons, buikkrampen in de hangmat, riekende medepassagiers of gehorige hotelkamers. Een voorbeeld. ‘Mijn vrouw en ik hadden een online check-in, free seating en toen zijn we via een stop-over doorgevlogen naar Bangkok. Vanuit het vliegtuig leek Thailand op een lappendeken en bij aankomst sloeg de warmte ons als een natte handdoek

[p. 189]

in het gezicht. En toen hebben we heel basic geslapen in een rustiek bed & breakfast en toen hebben we met een local rondgereden. Helemaal goed! Voor het voorjaar hebben we al een citytripje gepland naar Booming Belgrado en volgende zomer willen we een feelgoodreis maken naar Swaziland.’ Bent u er nog?

Lag de nadruk in 1936 op vakanties in de Benelux en Europa met de fiets of auto, tegenwoordig vlieg je voor een paar tientjes tot ver over de evenaar. Vooral het reizen per vliegtuig heeft voor een enorme toename van Engelse termen gezorgd in reisverslagen (boarding, check-in, free seating, stop-over). Nu zijn de hierboven geciteerde online-vakantiedagboeken niet te vergelijken met journalistieke reisverhalen in tijdschriften en kranten, maar ook reisjournalisten maken gretig gebruik van deze Engelse reisterminologie.

Elf reisclichés

In de 75 jaar dat Reizen Magazine (voorheen Toeristenkampioen) bestaat, zijn er heel wat reisclichés en nietszeggende containerbegrippen ontstaan die maar terug blíj́ven komen in reisverhalen. Een reisimpressie in elf hardnekkige reisclichés die écht niet meer kunnen:

Dit is een stad van contrasten. Oud ontmoet nieuw, op deze plaats komt de geschiedenis tot leven. Als een gratis openluchtmuseum ligt de stad aan je voeten. In het pittoreske centrum, een mekka voor shopaholics, heb je vanaf de kerktoren een weids en adembenemend uitzicht over de omgeving. Toch is de stad het best bewaarde geheim van de streek. Een verborgen juweel in een oase van rust.

■ Show, don't tell

Het artikel ‘Het vruchtenland van Californië’, door Cornelia de Groot, verscheen in de Toeristenkampioen van 1936. Bijna 75 jaar later publiceerde Reizen Magazine ‘Roadtrip Californië: “Don't forget your water”’, van de hand van Teake Zuidema. Om te beginnen springt natuurlijk het Engels in de titel in het oog, maar er zijn meer verschillen. Zwart-witfoto's tegenover kleur, een kort verhaal destijds (vier pagina's) tegenover een uitgebreide reportage nu (twaalf pagina's). Een intro (de korte, vetgedrukte inleiding boven een verhaal) was in de reisjournalistiek anno 1936 afwezig. Het reisverhaal begon gewoon met een lange, statige inleiding, zoals men in die dagen gewoon was:

Te St. Helena, gelegen te midden van de uitgestrekte wijngaarden in de Napa Vallei, hebben wij het negende wijnoogstfeest luisterrijk meegevierd, en daarbij de gelegenheid gevonden de mooie omgeving voor de zooveelste maal te bewonderen.

Van Toeristenkampioen tot Reiz & Magazine: 75 jaar reisreportages.

Vandaag de dag valt de reisschrijver in een knallend intro met de deur in huis:

Een autoroute door de woestijnen van Californië. Wat je nodig hebt is een volle tank, een roadmap en water. Let's go!

Kort en krachtig. Het is zweepslag op zweepslag. Hoe anders was het in 1936. De auteur van de Toeristenkampioen bedient zich van een plechtige, archaïsche stijl, de zinnen zijn lang (tachtig woorden is niks) en wijdlopig, met veel uitweidingen en encyclopedische weetjes. Sommige destijds geliefde woorden kom je vandaag natuurlijk niet meer tegen. ‘Bosschages’, ‘hemelkoepel’ en ‘in den klaren morgen’ zijn passé.

Maar er zijn pregnantere verschillen. Cornelia de Groot schrijft in haar verhaal dát het mooi is: ‘Een kijkje in zoo'n “winery” is werkelijk de moeite waard.’ En dat het heet is: ‘De Napa Vallei verheugt zich in een klimaat, dat des winters zelden het kwikzilver beneden de 30 graden Fahrenheit doet dalen en het des zomers meestal doet schommelen tusschen de 75 en 90 graden...’ In de hedendaagse reisjournalistiek is dat een doodzonde. Het adagium in alle recente tijdschrifthandboeken luidt: ‘Show, don't tell.’ Laat zien waaróm het mooi is. De moderne reisauteur toont en benoemt, en laat de lezer zelf de conclusie trekken: ‘De Coloradorivier kruipt als een slang rond mesa's, rotsblokken...’, ‘Heel, heel ver in de diepte bewegen twee mensen op de fiets door het landschap.’

En anno 2011 moet de lezer zelf maar uit de tekst opmaken dat de temperatuur in Californië aan de hoge kant is. Hoeveel graden het precies is, wordt niet vermeld, maar de hitte walmt je uit de tekst tegemoet:

Een harde, hete wind blaast dwars over Interstate 15. Een bord langs de weg adviseert ons de airco uit te schakelen om te voorkomen dat de motor oververhit raakt.

Vervolgens citeert de schrijver kort en krachtig enkele verkeersborden: ‘HEAT KILLS!’, ‘Don't forget your water.’

Een groot verschil is verder het gebruik van verschillende tekstfuncties. De tekst uit 1936 is een doorlopend relaas in broodletter met een paar tussenkopjes. Alle informatie en beleving zit erin. Een extra tekstblok met praktische

[p. 190]

informatie, onder het verhaal, moest nog worden uitgevonden door de reisauteur. Evenals het kader. Tegenwoordig wordt de concrete temperatuur onder het verhaal vermeld onder het veelzeggende kopje ‘Beste reistijd’. En natuurlijk wordt voor meer feitelijke informatie doorverwezen naar internet. Het verhaal dient in de eerste plaats als vermaak. Kaders, streamers (groot gedrukte citaten uit het stuk tussen de tekst door) en vetgedrukte tekstblokken fungeren ook als typografische ‘instapmomenten’. Al die dingen zijn bedoeld om de verwende hedendaagse lezer snel weer het verhaal in te trekken, mocht hij worden afgeleid door leukere zaken.

■ Versiertruc

Waar komen al die Engelse termen in reisverhalen toch vandaan? Het antwoord is simpel: uit de reiswereld. Het reizen zelf is doorspekt met Engels, het is de taal van de reiziger geworden. Was je vroeger een ontdekker, nu ben je een ‘first timer’. Ging je 75 jaar geleden op stedenreis, nu ga je ‘citytrippen’. Reis je dwars door een continent, dan doe je aan ‘overlanding’. En bij dat alles heb je natuurlijk niet een gouden creditcard in je kontzak, maar zo'n reis maak je ‘on a shoestring’. Tegenwoordig vlieg je ‘lowcost’, zeg maar voor een grijpstuiver, heel Europa door op zoek naar nieuwe ‘getaways’.

Al die Engelse termen lijken vaak ingezet te worden als versiertruc. De Amerikaanse reisjournalist Chuck Thompson muntte de term travelporn (‘reisporno’) voor deze mooimakerij van de werkelijkheid. Zonder twijfel de mooiste reispornoficatie lees je in de ‘inflight magazines’ van luchtvaartmaatschappijen. Als het salvo van een machinegeweer vliegen de alliteraties je om de oren. ‘Booming Belgrado’, ‘prachtig Parijs’, ‘bruisend Berlijn’ of ‘machtig Madrid’. Alle hotels zijn ‘karakteristiek’, ‘sfeervol’ en ‘bijzonder’. Een eiland met palmen wordt al snel een ‘paradijs’, een hotel op het platteland is vreemd genoeg altijd ‘rustiek’ en in landen vind je meer ‘adembenemende contrasten’ dan thuis in je lcd-scherm. Als alles zo adembenemend is, dan wordt reizen nog een levensgevaarlijke bezigheid. En alle steden zijn ‘het best bewaarde geheim’, waar de luchtvaartmaatschappij jou maar wat graag heen vliegt.

■ Languit in de kolommen

In de reisreportages van nu treedt de reisschrijver vaak en gretig op de voorgrond. Al te persoonlijke indrukken van de auteur waren anno 1936 uit den boze. In het verhaal van Cornelia de Groot komt een schuchter wij welgeteld twee keer voor. In de ik-vorm schrijven is onbestaanbaar voor de vooroorlogse reisauteur. Die lijkt meer op een vriendelijke aardrijkskundeleraar die op stap gaat voor lesmateriaal. De docent beschrijft, licht toe en strooit met weetjes. Wikipedia avant la lettre. Reizen is vooral een serieuze zaak. Vakantie is heel ver weg.

Dat is 75 jaar later wel anders. In de eenentwintigste eeuw gaat de gemiddelde reisauteur het liefst languit in de kolommen liggen. Literaire pretenties, al dan niet geslaagd, zijn vaak niet van de lucht. Een reisverhaal wordt al snel een hoogstpersoonlijk essay waarin de belevenissen en indrukken van de auteur soms belangrijker lijken dan de cultuurlijke en natuurlijke omgeving. Teake Zuidema truffeert in ‘Roadtrip Colorado & Utah (Ga je auto uit & voel de natuur)’ in Reizen Magazine van april 2011, zijn verhaal met ik-zinnetjes: ‘Ik loop langs modewinkels’, ‘“Hoe bedoel je dat”, roep ik vanaf de twaalfde rij’, ‘Het duurt niet lang of ik ga keihard onderuit.’

Avontuur en beleving van de ik-persoon is wat de klok slaat. Groeiende irritatie bij de lezer ligt op de loer.

Bas Heijne schreef ooit over zijn ervaringen met een Reishandboek voor India. In die gids zat zó veel persoonlijkheid en ‘bemoeizucht’ - ‘Kijk naar de mensen, probeer hen te doorgronden...’ - dat Heijne de gids uiteindelijk maar in de trein liet liggen.

De redactie van Reizen Magazine neemt sinds 2008 in haar briefings aan reisauteurs niet voor niets de volgende zin op: ‘Een reisreportage vanuit ik-perspectief kan enorm leuk en inspirerend zijn. Als je het kunt. Zeven prachtige ik-verhalen in één maandblad wordt stomvervelend.’

Verklarende reiswoordenlijst

Enkele veelgebruikte hedendaagse reistermen:

citytrip is een goed Nederlands woord voor: stedentrip, maar dat wordt toch aanzienlijk minder gebruikt

eilandhoppen luie vertaling van het Engelse islandhopping; wil eigenlijk zeggen dat je tijdens je reis verschillende eilanden bezoekt

feelgoodreis reis waarin ook vrijwilligerswerk wordt gedaan

fly-drive vakantievorm waarbij je vliegt naar een bestemming en daar een autorondreis maakt

getaway uitstapje, korte trip

glamping nieuwe vorm van luxe kamperen (zie ook de column van Aaf Brandt Corstius in Onze Taal van februari/maart dit jaar, blz. 57 - red.)

leunstoelreizen thuis lezen (wegdromen) over reizen, meestal in reistijdschriften of -boeken

momcation een vakantie alleen voor moeders

open jaw vliegticket waarbij je vliegt naar de ene plaats, maar vertrekt uit een andere plaats

reisbijbel reisgids

singlereis reisvorm voor alleenstaanden die in een groep willen reizen

stop-over meestal een stad waar je overstapt van het ene vliegtuig in het andere, op weg naar je uiteindelijke bestemming

twitrip tijdens je reis Twittertips vragen over de bestemming