Onze Taal. Jaargang 80

[p. 174]

Gaston Dorren
Onze taal is de beste [3]
De efficiëntie van onze beleefdheidsvormen

Onze taal is helder én subtiel, eenvoudig én rijk. Ook rijmen, tellen en schelden kunnen we als de beste. Dat we een hoge dunk hebben van het Nederlands, is dus terecht. Of toch niet? Gaston Dorren vergelijkt onze taal met de talen van de rest van Europa.

Wat is het Nederlands toch een kernachtig-wellevende taal. We kunnen respect tonen met één tinkelend helder klankje: ‘u’. U is onze beleefdheidsvorm. (Onze v-vorm, zoals taalkundigen zeggen; jij is de t-vorm - die letters verwijzen naar ‘vousvoyeren’ en ‘tutoyeren’.) Misverstanden zijn met u niet mogelijk, want het woordje heeft maar één betekenis. Daar moet je elders in Europa eens om komen. Daar betekent de v-vorm vaak ook nog iets anders, hij is soms onhandig lang en een enkele keer ontbreekt-ie helemaal. Nee, onze taal steekt er weer eens met kop en schouders boven uit.

■ Flinke klappen

De bekendste taal zonder v-vorm is er een die voor het overige nou juist bol staat van de beleefdheden, if you don't mind me saying so. Zou het Engels juist om die reden geen u-achtig woordje nodig hebben? Opmerkelijk genoeg gebruikt men ook geen v-vorm (meer) op nog twee eilanden die door de Britten bestuurd zijn geweest: Malta en Ierland. In het Ierse Gaelic wordt alleen de dorpspriester hier en daar nog respectvol met sibh aangesproken.

In Noord-Europa heeft het u-gebruik in de twintigste eeuw flinke klappen gekregen. Het woord bestaat nog wel, maar wordt weinig meer gehoord in het Zweeds, Noors, Deens, IJslands en Faerøers (samen aangeduid als de Noord-Germaanse talen). Voor een groot deel is dat een gevolg van informeler geworden omgangsvormen. In het geval van Zweden, waar het beleefde Ni in de jaren zestig behoorlijk rigoureus verbannen is, was er nog iets anders aan de hand. De regels voor het netjes aanspreken van gesprekspartners waren zó ingewikkeld geworden (meneer, mevrouw? titel? achternaam? voornaam? een combinatie hiervan?) dat de meeste mensen een zucht van verlichting slaakten toen werd geopperd om voortaan iedereen gewoon bij de voornaam te noemen, en dus ook alleen maar du (‘jij’) te gebruiken.

In de rest van Europa is het mogelijk én gebruikelijk om elkaar met een v-vorm aan te spreken. In veel talen vereist de beleefdheid dat men de ander als een groepje beschouwt en hem dus als ‘jullie’ aanspreekt. In het Frans is tu informeel en vous (dat naast ‘u’ ook ‘jullie’ betekent) formeel, in bijna alle Slavische talen vervullen ti (ty, enz.) en vi (vy, enz.) die ‘formele’ rol. Bretons, Welsh en Schots Gaelic, Fins, Albanees, Turks, Lets - hoezeer ze verder ook van elkaar verschillen, allemaal vinden ze het beleefd om mensen in de tweede persoon méérvoud aan te spreken.

De reden hiervoor is uiteraard vleierij: ‘jij bent evenveel waard als meerdere gewone mensen’, zoiets. Het Duits deed dat vroeger ook (Ihr). Maar wat heeft onze oosterburen er toch toe bewogen om de ander met de dérde persoon meervoud (Sie) te gaan aanspreken? En, nu we het er toch over hebben: wat bracht de Italianen ertoe hun gesprekspartner, ongeacht diens geslacht, aan te spreken met een vrouwelijke derde persoon enkelvoud: lei (‘zij’), Lei (‘u’)?

■ Edelheid

Vleien kan ook anders. Noem de aangesprokene bijvoorbeeld ‘meester, heer, baas’. Dat doen het Pools, het Litouws, het Portugees (o senhor) en het Roemeens (met het tijdrovende woord dumneavoastrǎ). Of prijs zijn goede eigenschappen: genadig, excellent, edel. ‘Jullie genade’ is de letterlijke vertaling van de Spaanse v-vorm: usted is een radicale inkorting van vuestra merced. In het Italiaans was vroeger Sua Eccellenza in zwang. Dit vrouwelijke woord eccellenza ligt aan de oorsprong van de huidige gewoonte: het Lei dat nu de v-vorm is, verwees eerder naar de excellentheid van de persoon in kwestie. Dat het Duits de derde persoon hanteert, komt door een soortgelijke ontwikkeling (via de hoofse vorm Euer Gnaden); het méérvoud is overgenomen van de oude v-vorm Ihr, die ook al meervoud was. Een vreemde ontwikkeling, maar zo is het volgens Duden, de Duitse Van Dale, gegaan.

En dan is er nóg een taal die de aangesprokene vleide door hem ‘edel’ te noemen - het Nederlands namelijk. ‘Uwe edelheid’ en ‘UEdele’ zijn voorlopers van het moderne ‘u’. Dat verklaart waarom het Nederlands, net als het Italiaans en het Duits, bij u nu eens de derde persoon hanteert (‘u heeft zich vergist’), dan weer de tweede persoon (‘u hebt u vergist’).

■ Meneer

Is de Nederlandse beleefdheidsvorm dus inderdaad de beste van Europa? Bijna, maar niet helemaal. Zeker vier Europese talen hebben een nog subtieler systeem, met drie aanspreekvormen: het Baskisch, het Hongaars, het Roemeens en het Portugees. Zo kunnen Portugezen aardig beleefd você zeggen of nóg beleefder o senhor dan wel a senhora (‘de heer’, ‘de dame’).

Of hebben wij dat misschien ook? Niet vanwege het Belgisch-Nederlandse drietal u, gij en jij - dat laatste woordje is niet zozeer vertrouwelijker als wel ‘noordelijker’ dan gij. Maar vanwege zinnen als ‘Wil meneer een kopje koffie?’ Als we meneer hier als een persoonlijk voornaamwoord beschouwen, is het Nederlands misschien toch gedeeld eerste onder de beleefde Europese talen.

Dat Vlaanderen een Europese beleefdheidsprijs wint, is aannemelijk. Maar Nederland? Verrassend, zeer verrassend.