Onze Taal. Jaargang 80

[p. 169]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Uitgelachen/uit gelachen

? Schrijf je ‘Is hij nou eens uitgelachen?’ of ‘Is hij nou eens uit gelachen?’ als je ‘klaar met lachen’ bedoelt?

! In de betekenis ‘klaar met lachen’ is uitgelachen één woord - net als het voltooid deelwoord van uitlachen in de betekenis ‘door lachen bespotten’. Vergelijkbare woorden zijn uitgehoest, uitgelezen en uitgegeten. Vaak wordt uit in deze betekenis met een voltooid deelwoord gecombineerd, maar het kan ook met een infinitief voorkomen: ‘Ik ga vanavond mijn boek uitlezen.’

Een voltooid deelwoord dat met uitbegint, kan soms dus dubbelzinnig zijn; zo is ‘Ben je uitgelachen?’ ook te lezen als: ‘Heeft iemand jou uitgelachen?’ Maar in de praktijk zal daar vrijwel nooit verwarring door ontstaan.

Voor elk/ieder wat wils

? Sinds jaar en dag ken ik de staande uitdrukking voor elk wat wils. Toch zie ik steeds vaker voor ieder wat wils. Is ieder ook juist?

! Voor elk wat wils is inderdaad de vaste vorm van de uitdrukking; daarom heeft die variant de voorkeur. Maar omdat elk en ieder synoniemen zijn, zou het te streng zijn om voor ieder wat wils af te keuren. Deze vorm komt bovendien erg vaak voor; dat komt waarschijnlijk deels doordat veel mensen geneigd zijn ieder bij personen te gebruiken en elk bij andere woorden. Dat onderscheid hoeft echter zeker niet per se gemaakt te worden; ieder en elk zijn qua betekenis uitwisselbaar.

Over elk en ieder staat een uitgebreid advies op onze website: ga naar www.onzetaal.nl en zoek bij ‘Taaladvies’ op ‘ieder’ of ‘elk’.

Waagschaal en weegschaal

? Heeft de uitdrukking in de waagschaal stellen (‘op het spel zetten, riskeren’) iets te maken met een weegschaal?

! Ja, waagschaal is een oud woord voor ‘weegschaal’. Wagen is een oude (inmiddels verdwenen) variant van wegen, dus waagschaal en weegschaal zijn oorspronkelijk varianten van elkaar.

De weegschaal werd gezien als een symbool van onzekerheid, onbekendheid. Als je je leven in de waagschaal of weegschaal stelde of legde, was het erg onzeker hoe het met je zou aflopen. Uit deze symboliek is bijvoorbeeld ook het woord afwegen ontstaan: dat betekent niet alleen meer letterlijk ‘(zorgvuldig) het gewicht bepalen’, maar ook ‘door zorgvuldig nadenken tot een besluit komen’ - en zo'n besluit is dan een afgewogen besluit.

Toen wagen in de betekenis ‘wegen’ in onbruik raakte, ging men waagschaal associëren met dat andere wagen: ‘op het spel zetten, riskeren’; de uitdrukking drukte daardoor niet meer zozeer onzekerheid uit, maar vooral veel risico. De variant in de weegschaal stellen komt - waarschijnlijk als gevolg daarvan - vrijwel niet meer voor.

Roma (enkelvoud)

? ‘De Roma worden in veel landen met argusogen bekeken.’ Is er ook een enkelvoudsvorm van Roma?

! Nee, Roma is een vorm die alleen in het meervoud voorkomt. Het is een zogeheten ‘plurale tantum’, net als hersenen, onkosten, Inuit en taliban.

In de taal van de Roma - het Romani - bestaat er wel een enkelvoudsvorm van: Rom, dat ‘mens’ betekent. Maar alleen de meervoudsvorm, Roma, is in het Nederlands terechtgekomen. In de praktijk wordt een enkele keer wel Roma als enkelvoudsvorm gebruikt (een Roma), maar dat kan beter vermeden worden.

Wie toch graag een enkelvoud wil gebruiken, zal zijn toevlucht moeten nemen tot samenstellingen als Roma-man, Roma-vrouw, Roma-zanger, etc. (Het streepje in deze woorden is overigens niet verplicht, maar maakt ze wel duidelijker.)

Libel/libelle

? Is het nu libel of libelle? En waar komt dat woord vandaan?

! Volgens de hedendaagse naslagwerken is zowel libel als libelle juist. Onder insectenkenners bestaat een voorkeur voor de vorm libel.

Libel is de oorspronkelijke vorm; de variant libelle wordt pas sinds 2005 als officiële spelling erkend, hoewel hij al in 1916 in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) werd vermeld. De naam van het tijdschrift Libelle zou de bekendheid van deze vorm verder versterkt kunnen hebben.

Etymologisch gezien hebben het dier en het tijdschrift niets met elkaar te maken. De insectnaam libel(le) is gebaseerd op het Latijnse libella, dat ‘waterpas’ betekent; het is een verkleinvorm van libra (‘weegschaal’). Zo'n benaming is voor het eerst gebruikt in L'histoire entière des poissons (1558) van de Franse bioloog Guillaume Rondelet, die daarin een zekere libellelarve vergeleek met de vorm van een antieke waterpas: ‘Libellula fluviatilis’ (‘waterpasje van de rivier’). Via de bekende plant- en dierkundige Linnaeus is dit woord algemener in gebruik gekomen.

Is het libel of libelle?
Foto: Wikimedia Commons / Michael Kranewitter

De tijdschriftnaam Libelle houdt verband met het Latijnse libellus, dat ‘boekje’ betekent; het is de verkleinvorm van liber.

Kluun(s) en Kochs boeken

? Is de zin ‘Kluun en Herman Kochs boeken zijn regelrechte bestsellers’ juist, of moet het ‘Kluuns en Herman Kochs boeken’ zijn?

! Juist is: ‘Kluuns en Herman Kochs boeken zijn regelrechte bestsellers.’ Hiermee wordt expliciet uitgedrukt dat Kluun en Herman Koch de boeken afzonderlijk van elkaar hebben geschreven; ‘Kluun en Herman Kochs boeken’ zou de indruk kunnen wekken dat ze de boeken samen hebben geschreven. Daarom is het bijvoorbeeld wel ‘Van Kooten en De Bie's televisieprogramma's’, omdat Kees van Kooten en Wim de Bie die programma's samen gemaakt hebben.

Herstel

In de meiaflevering van deze rubriek zat een slordigheidsfoutje. De afkorting WMO staat niet voor ‘Wet maatschappelijk ondernemen’, maar voor ‘Wet maatschappelijke ondersteuning’.

Meer taaladvies?

Op onze website www.onzetaal.nl vindt u zo'n 1600 taalkwesties. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).