Onze Taal. Jaargang 80

[p. 166]

Reacties

Vergeten kamptaal
G.J. van Lonkhuyzen - Hilversum

Het stuk van Marc van Oostendorp over wat de musicus Frans Schreuder zich nog herinnert van het mengtaaltje dat in het jappenkamp Tjideng werd gesproken (‘Ook uit Indië?’, Onze Taal april), las ik met veel genoegen. Ik wil er echter ook een kanttekening bij plaatsen. Schreuder merkt op dat de kampomheining ‘gedek’ heette. Maar eigenlijk is het zo dat de kampomheining was gemáákt van gedek, want gedek is een mat van vlechtwerk van gespleten bamboe. Dat daar een Nederlands werkwoord van werd gemaakt, lag voor de hand. Dat gebeurde bijvoorbeeld ook met bolos, het Indonesische woord voor ‘spijbelen’. Dat werd dus bolosen, de uitdrukking die speciaal gebruikt werd om ‘spijbelen’ uit het kamp mee aan te duiden.

Omheining van interneringskamp Tjideng: gedek.
Foto: NIOD

Dubbel blank [1]: domineren
Hubregt Hogerheijde - Badhoevedorp

In zijn artikel ‘Rijmen voor een radiotoestel’ (Onze Taal april) noemt Ed Schilders de winnende inzending van een in 1953 door wasmiddelfabrikant OMO uitgeschreven slagzinwedstrijd: ‘Sinds OMO domineert, is alles dubbel blank!’ Deze slagzin is wel bekroond, maar nooit gebruikt. Gevraagd naar een mogelijke verklaring daarvoor, geeft Dolf Hell, oud-redacteur van het reclamevakblad Adformatie, te kennen: ‘Die slagzin heeft een racistische ondertoon, door het dominerende blank.’ Deze uitspraak laat zien hoe gemakkelijk een historische tekst onjuist geïnterpreteerd kan worden, zelfs als deze nog niet eens zestig jaar oud is.

In de jaren vijftig, de tijd van spelletjes in de huiskamer, betekende het werkwoord domineren vooral ‘domino spelen’ (de grote Van Dale geeft die betekenis trouwens nog steeds). Bij het dominospel hebben de gebruikte stenen per helft een waarde, die wordt uitgedrukt door een aantal stippen van 1 t/m 6; daarnaast bestaat de waarde ‘0’, aangegeven door een leeg vlak. Zo'n leeg vlak wordt met blank aangeduid. Sommige stenen hebben op beide helften dezelfde waarde; deze worden aangeduid met bijvoorbeeld dubbel-twee, dubbel-zes - of dubbel-blank.

Natuurlijk kende het Nederlands destijds ook domineren in de betekenis ‘overheersen’, en dat dubbel blank als ‘extra wit’ kan worden opgevat, blijkt uit het feit dat vele wasserijen zich vanaf de jaren vijftig tot heden met de bedrijfsnaam Dubbel(-)Blank hebben gesierd.

Bezien in de juiste historische context, blijkt de OMO-slagzin dus een bijzonder knap spel met de verschillende betekenissen van zowel domineren als dubbel-blank. Waarom deze mooie vondst dan toch nooit gebruikt is? Mogelijk was de reclamewereld ook toen al huiverig voor overschatting van het grote publiek. Aan angst voor associaties met zoiets als ‘blanke overheersing’ (taalkundig toch ook al geen zeer voor de hand liggende lezing) hoeft bij een tekst uit 1953 werkelijk niet gedacht te worden.

Dubbel blank [2]: helemaal zwart
Kees Timmerman - Fochteloo

In het artikel ‘Rijmen voor een radiotoestel’ van Ed Schilders (Onze Taal april) zegt Dolf Hell over de winnende slagzin van de OMO-wedstrijd: ‘Die slagzin heeft een racistische ondertoon, door het dominerende blank. Ik denk dat er toen ook al twijfels waren, want de slagzin is nooit door OMO gebruikt.’ Maar deze slagzin legt heel onschuldig twee keer een relatie met het dominospel. De steen die op geen van beide helften witte ogen heeft, heet ‘dubbel-blank’. Voor mensen met angst voor een racistische ondertoon: dubbel-blank is dus helemaal zwart!

Slagzinwedstrijden [1]: OMO
A.A. Barelds-de Vries - Hoogeveen

Het artikel van Ed Schilders over slagzinprijsvragen (Onze Taal april) bracht me weer even helemaal terug naar mijn kindertijd. Mijn ouders hadden indertijd een zaak in huishoudelijke artikelen waarin onder meer het wasmiddel OMO werd verkocht. Mijn vader, een verwoed slagzinbedenker, deed destijds mee aan de prijsvraag van OMO in 1953. Hij stuurde - op naam van mijn moeder! - de volgende slagzin in: ‘Wat zuurstof is voor het bloed, is OMO voor Uw vuile goed’.

Een aantal weken later kwamen er drie mannen van OMO bij ons langs met de mededeling ‘Meneer De Vries, een klant van u heeft aan de OMO-prijsvraag meegedaan en daarmee f 1000, - gewonnen. Omdat u de winkelier bent, ontvangt u van ons f 100, -.’

‘En’, zo vervolgde de man, ‘wij gaan, met u erbij, nu zorgen dat uw klant die f 1000, - krijgt.’

‘Ach,’ zei mijn moeder, ‘misschien is het goed dat je je eerst even omkleedt voordat je meegaat naar die klant.’

‘Dat hoeft vast niet, meneer De Vries,’ zo reageerde een van de OMO-mannen, ‘die klant van u zit pal naast u’, en hij wees naar mijn moeder.

We hebben het winnen van deze prijs kort daarna gevierd met een leuk uitje voor het hele gezin: een boottocht van Groningen naar Delfzijl v.v., een dag vol zon - letterlijk en figuurlijk.

Slagzinwedstrijden [2]: loterijwetgeving
Ton Oosterhuis - Rhoon

In Ed Schilders' alleraardigste artikel over slagzinprijsvragen (‘Rijmen voor een radiotoestel’, aprilnummer) mis ik toch ook iets: een verklaring voor de populariteit die dergelijke prijsvragen destijds genoten. Dat had alles te maken met onze wetgeving. Loterijen voor commerciële doeleinden zijn verboden. Om een prijs te mogen winnen moest er een prestatie worden geleverd, en dus werd de loterij omgetoverd tot een heuse wedstrijd met een echte jury. Althans voor de buitenwereld. In veel gevallen was het toch gewoon een loterij. Maar hoe komt het dan dat die slagzinwedstrijden nu zo goed als verdwenen zijn? Het zou mij niet verbazen als dat te maken heeft met de opkomst van de vele loterijen voor goede doelen, want die mogen weer wel.

[p. 167]

Slagzinwedstrijden [3]: Radion
Chris Sijsling - Leeuwarden

Na het lezen van Ed Schilders' artikel ‘Rijmen voor een radiotoestel’ (Onze Taal april) gingen mijn gedachten terug naar de tijd dat ik met het insturen van slagzinnen menige prijs in de wacht sleepte, zoals cruises en stedenreizen. Het deed me ook denken aan de persoon die zijn inzending voor een slagzinwedstrijd voor het wasmiddel Radion wel heel hoog gewaardeerd zag, namelijk met honderdduizend gulden. Hij verzon de slagzin ‘Had Witte de With van Radion geweten, dan had hij Witter dan Wit geheten’. Je moet er maar opkomen.

Slagzinwedstrijden [4]: North State
Hans van Berkestijn - Groningen

Naar aanleiding van het artikel van Ed Schilders over slagzinprijsvragen (‘Rijmen voor een radiotoestel’, Onze Taal april) het volgende.

Slagzinnen maken was in de jaren vijftig voor mijn familie een favoriete tijdsbesteding. Zo won mijn oom Theo (†) een bovenmaats gouden horloge met ‘Kies het ruime OMO-sop’. En ook mijn schoonvader (†) bleek er bedreven in. Hij verzon eind jaren vijftig ‘Ik loop mijn benen uit mijn reet / voor een pakje North State’. Dat klinkt beter dan de door Ed Schilders geciteerde regels (‘Ik loop mijn poten uit mijn reet / voor een North State’). Ook de versie met benen in plaats van poten is nooit gebruikt door de fabrikant, maar mijn schoonvader won er wel een fiets mee, een blauw-gele, de North Statekleuren.

Schot voor de boeg
G.J. Reussien - Heiloo

De aprilaflevering van Joop van der Horsts column ‘Horstlog’ gaat over vaste uitdrukkingen. Hij schrijft daarin: ‘Neem nu ons een schot voor de boeg (“waarschuwing”). Dat komt van een oude zeevaartgewoonte. Maar die gewoonte bestaat al vrij lang niet meer.’ Laat ik nou heel kort daarop in de Volkskrant het volgende lezen: ‘Tijdens het doorzoeken van de dhow werd de Tromp genaderd door een gekaapt koopvaardijschip. Met schoten voor de boeg met het kanon vanaf het fregat werd het vaartuig gedwongen rechtsomkeert te maken, aldus Defensie.’

Bovendien is mij uit televisiedocumentaires over de Australische kustwacht bekend dat deze niet schroomt een schot voor de boeg te geven als buitenlandse vissers zich binnen de Australische territoriale wateren bevinden en na een waarschuwing gewoon doorvaren. De gewoonte is tot op de dag van vandaag dus nog volop in gebruik.

Hr. Ms. Tromp: schot voor de boeg.
Foto: Koninklijke Marine

Eerlijk
Jac Aarts - Arnhem

Geeft het gebruik van eerlijk (in zinsnedes als ‘Eerlijk gezegd’ en ‘Als ik eerlijk moet zijn’) aan dat men alleen eerlijk is als men dat woord gebruikt? Dat vraagt lezer Antoon van der Pijll zich af in de februari/maart-aflevering van de rubriek ‘Taalergernissen’. Volgens mij hoeft dat zeker niet altijd het geval te zijn, en is dit gebruik van eerlijk eerder een subtiele tactische aankondiging, een diplomatieke manier om bij minder plezierige mededelingen niet meteen met de deur in huis te vallen. Als taalgebruiker weet je dat je moet oppassen als je in dergelijke bewoordingen aangesproken wordt.

Respect
Jan Peter Dopheide - Leiden

In het aardige artikel ‘We geven de woorden bijnamen’, over de straattaal van meiden uit de Utrechtse wijk Kanaleneiland (Onze Taal april) stelt Eline Hoogenboom dat het door deze meiden gebruikte woord respect iets heel anders is dan wat het van oudsher betekent: ‘in de jongerencultuur is het niet zozeer eerbied en hoogachting vooraf, als uitgangspunt, maar vooral iets wat je moet verdienen, in de groep’.

Mevrouw Hoogenboom is zonder twijfel jong, want juist de door haar gegeven ‘nieuwe’ betekenis van respect is wat het van oudsher betekent. Respect was, tot voor een paar decennia, een vorm van achting jegens een persoon, op grond van door hem of haar geleverde maatschappelijk gewaardeerde prestaties, die voor die persoon niet eenvoudig waren. Een mond vol inderdaad, maar al die aspecten waren destijds nodig om respect te verdienen. Het te dikke jongetje dat een been brak, revalideerde, afviel, keihard trainde en een gewaardeerde rechtshalf van zaterdag-C3 werd, die kreeg ons respect. Johan Cruijff niet, want voor hem was voetballen helemaal niet moeilijk. Hij kreeg, net als Mozart en aanverwante genieën, onze bewondering.

Ook de definitie in de grote Van Dale wijst nog altijd in deze richting.

‘Respect’ is tegenwoordig vooral politiek correct. Maar er is, met dank aan de meiden van Kanaleneiland, hoop dat we straks allemaal weer weten waar we het eigenlijk over hebben.

Verkleinwoorden
Petra Sips - Wageningen

Gaston Dorren schrijft in de eerste aflevering van zijn serie ‘Onze taal is de beste’ (Onze Taal januari) over ‘De weelde van onze verkleinwoorden’. Hij haalde daarbij onder meer het Vlaamse woord mercikes aan, met de toevoeging ‘in Vlaanderen echt gebruikt’. Dat deed me onmiddellijk denken aan nog twee woorden die in Vlaanderen wijdverspreid zijn: salukes en tot strakskes. Deze pareltjes wilde ik u niet onthouden.

Geenstraat
Rie op den Camp - Geleen

Riemer Reinsma schrijft in de februari/maart-aflevering van zijn rubriek ‘Namen op de kaart’ over restanten van middeleeuws Nederlands in Nederlandse geografische namen. Naar aanleiding daarvan heb ik nog een interessante aanvulling over het in Zuid-Limburg nogal eens gebruikte woord gen voor de.

In het negentiende-eeuwse Geleen was er een straat die al eeuwenlang de naam Lutterader Dorpstraat droeg. Lutterade was een gehucht in de toenmalige gemeente Geleen. Door de bewoners werd deze straat gewoon ‘gen sjtraot’ (‘de straat’) genoemd. Volgens de bekende Geleense historicus prof. dr. Schrijnemakers is er in de negentiende eeuw een landmeter geweest die kennelijk geen raad wist met deze benaming. Hij heeft toen op zijn kaart ‘gen straat’ genoteerd. Toen latere vroede vaderen die kaart zagen, hebben zij volgens professor Schrijnemakers aan die straat maar een officiële Nederlandse naam gegeven en haar ‘Geenstraat’ genoemd. Deze straat bestaat nog steeds.