Onze Taal. Jaargang 80

[p. 154]

Marc van Oostendorp
Een gesprek ontwrichten met stiltes
De functie van luidheid, toonhoogte en spreekpauzes

Door de toonhoogte en de luidheid waarmee we praten, en door de stiltes die we laten vallen, geven we tijdens een gesprek allerlei subtiele signalen af. Vooral laten we ermee zien hoe groot we de persoonlijke afstand tot onze gesprekspartner inschatten. Hoe werkt dat precies? En wanneer gaat het mis?

Illustratie: Hein de Kort

Als een man denkt dat zijn vrouw nu toch echt een gehoorapparaat nodig heeft, is dat soms een vroeg symptoom van de ziekte van Parkinson - bij die man. Parkinsonpatiënten zijn soms bijna niet te verstaan. Ze praten zachter omdat ze niet genoeg druk op hun longen en spraakorganen kunnen zetten. Daarnaast is de innerlijke monitor waarmee mensen naar zichzelf luisteren soms verstoord. Ze hebben zelf niet in de gaten hoe zachtjes ze praten.

Ieder gezond mens heeft een innerlijke monitor, een wonderlijk onderdeel van het menselijk brein dat doorlopend aftast of ons gedrag wel in overeenstemming is met verfijnde sociale codes. Die codes zijn deels door de cultuur bepaald. De grens tussen te hard of juist te zacht spreken is anders voor Nederlanders dan voor Vietnamezen, anders wanneer je met je baas praat dan wanneer je met je beste vrienden op stap bent, anders wanneer je boos bent dan wanneer je verliefd bent. De verschillen zijn subtiel, maar ook belangrijk. Wie helemaal geen innerlijke monitor meer heeft, kan nóg zulke mooie zinnen maken met een nóg zo duidelijke boodschap, hij loopt kans dat niemand meer met hem wil praten.

■ Milliseconden

Het bepalen van de toegestane onderlinge afstand is een belangrijk aspect van die codes. Kom ik mijn gesprekspartner lichamelijk of geestelijk te nabij? Of houd ik juist te veel afstand?

Daarbij gaat het natuurlijk niet alleen om dingen die rechtstreeks met taal verband houden. Ook moet je maar net aanvoelen op hoeveel centimeter afstand je van elkaar mag staan, hoeveel oogcontact je mag hebben, en of je af en toe je hand op die van je gesprekspartner mag leggen. ‘Proxemica’ heet de tak van wetenschap die dit soort sociale afstanden bestudeert (van proximus, Latijn voor ‘nabij’). Het dichtst bij het gewone taalgebruik komen echter misschien: de luidheid waarmee je praat, de toonhoogte waarop je praat, en de aantallen milliseconden pauze die je af en toe kunt laten vallen.

Eerst de luidheid. Voor een deel is dat natuurlijk een biologische kwestie. Iemand met een groot lichaam heeft een grote klankkast, en een contrabas maakt nu eenmaal meer geluid dan een viool. Daarnaast zijn mensen luidruchtiger naarmate ze ontspannener zijn. In een Zweeds experiment van een aantal jaren geleden werden mensen opgenomen terwijl ze zaten te praten onmiddellijk vóór en onmiddellijk na een uitgebreide massage. In het tweede geval spraken de proefpersonen systematisch een klein beetje harder.

Tegelijkertijd hebben we die luidheid

[p. 155]

ook onder controle: iedereen kan schreeuwen, iedereen kan fluisteren en iedereen kan geluiden daartussenin maken. De enigen die er moeite mee hebben zijn, afgezien van parkinsonpatiënten, mensen die nog niet alle sociale vaardigheden onder de knie hebben. Kleine kinderen bijvoorbeeld kunnen soms nog luid iets roepen wat een volwassene liever gefluisterd zou horen (‘Kijk, pap, die meneer is heel lelijk!’) en sommige autisten krijgen les om te leren in welke omstandigheden ze welk volume moeten aanwenden.

■ Dronken mensen

Al zijn ze sociaal bepaald, toch houden die verschillen in luidheid in de verte nog verband met de biologie. Het groepje kerels dat tot ieders ergernis veel te hard zit te praten in het restaurant, maakt zich breed en neemt de eetzaal in beslag. Wie verlegen is en niet wil opvallen, zal juist eerder fluisteren. Zo is luid spreken ook eerder een teken van ontspanning - ook wie het Zweedse onderzoek van hierboven niet kent, weet dat dronken mensen eerder zullen lallen dan prevelen. Door je toon aan te passen kun je dus de natuurlijke gevoelens die je opwekt aanpassen.

Die vermenging van natuur en cultuur speelt ook bij toonhoogte. Mannen spreken van nature lager dan vrouwen en kinderen, omdat ze langere stembanden hebben. Tegelijkertijd laat je door net iets lager te praten horen hoe groot en belangrijk je bent - en dat kunnen vrouwen net zo goed inzetten als mannen. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen betrouwbaarder klinken als ze met een lagere stem spreken - en dat mensen ook lager gaan spreken als ze hun gezag willen doen gelden.

■ Seks

Door laag te klinken, maak je je dus groter; door hoog te klinken maak je je kleiner. Er zijn geleerden die denken dat dit ook de reden is dat aan het eind van een vraag in veel talen de toon omhoog gaat. (In het Nederlands hoor je dat verschil bijvoorbeeld tussen de bewering ‘Dat is waar’ en de vraag ‘Dat is waar?’) Als je een vraag stelt, wil je iets van de ander, en om dat te krijgen maak je je even klein.

De laagte van iemands stem heeft bovendien met seks te maken. Her en der op het internet wordt gediscussieerd over de vraag of homoseksuele mannen hoger spreken dan hetero's en lesbische vrouwen lager dan heterovrouwen. Wetenschappelijk zijn daar weinig aanwijzingen voor - in experimenten kunnen mensen meestal niets zeggen over de seksuele voorkeur van een onbekende als ze alleen een opname horen. Maar wel bleken zowel homo's als hetero's hoger (en bijvoorbeeld ook langzamer, slepender) te gaan praten als hun werd gevraagd om ‘als een echte homo’ te praten.

■ Onbeleefd

De laatste vorm van afstand scheppen met praten, is stiltes laten vallen. Het is een eenvoudige manier om een gesprek te ontwrichten: iedere keer nadat je partner iets gezegd heeft, heel even niets zeggen. Het hoeft niet lang te zijn - een halve seconde kan al genoeg zijn, als je het maar consequent doet: elke keer als hij of zij uitgesproken is, val je even stil. Bijna iedereen begint zich in zo'n geval heel ongemakkelijk te voelen: is het zó dom of zó aanstootgevend wat ik zeg?

Ook het omgekeerde werkt: de ander geen enkele ruimte laten en meteen beginnen te praten als je partner is uitgesproken, misschien zelfs al tijdens zijn of haar laatste woord. Dat loopt alleen waarschijnlijk uit op ruzie. Iemand in de rede vallen geldt als uitermate onbeleefd. Ook in dit geval hoeft het slechts om een fractie van een seconde te gaan om gevoelsmatig een groot verschil te maken.

Kennelijk heeft de innerlijke monitor dus ook de beschikking over een innerlijke stopwatch: zó lang moet ik wachten om beleefd te zijn, maar een halve seconde méér maakt het gesprek weer te ongemakkelijk. Ook deze tempo's worden mede bepaald door de cultuur. In Europa geldt grofweg: hoe zuidelijker je komt, des te korter de ruimte tussen de ene gesprekspartner en de andere. Scandinaviërs kunnen de tijd nemen om op elkaar te reageren, terwijl Spanjaarden in onze oren doorlopend door elkaar heen brullen.

Hier geldt ook weer dat het duidelijk is dat jonge kinderen hun interne monitor nog niet precies genoeg hebben afgesteld. Zij weten nog niet precies wanneer de ander echt klaar is, en ze mogen invallen. Dat is geen reden tot zorg: na verloop van tijd vinden alle kinderen hun weg in het oerwoud van onuitgesproken regeltjes die het sociale verkeer beheersen. Alleen als een kind systematisch veel te hard praat, is er misschien iets anders aan de hand. Dan is het tijd voor een gehoorapparaat.

Uit onderzoek blijkt dat vrouwen betrouwbaarder klinken als ze met een lagere stem spreken - en dat mensen ook lager gaan spreken als ze hun gezag willen doen gelden.