Onze Taal. Jaargang 80

[p. 130]

Ted Sanders Universiteit Utrecht
Krachten gebundeld voor begrijpelijke taal
Nieuw gezamenlijk onderzoek universiteiten, bedrijven en overheid

Bijsluiters waar geen touw aan vast te knopen is, formulieren die niet te volgen zijn - de klachten over onbegrijpelijke taal willen maar niet verstommen. Binnenkort slaan universiteiten, de overheid en het bedrijfsleven de handen ineen om er iets aan te doen.

Bijsluiters bij medicijnen: nog altijd een bron van misverstanden.
Foto: Onze Taal

‘Bent u nuchter?’, vroeg de verpleegkundige aan de patiënt die voor een operatie in het ziekenhuis verscheen. ‘Ik heb geen druppel alcohol gedronken’, antwoordde de patiënt. Deze man had de instructies voorafgaand aan de operatie goed gelezen, maar kon toch niet worden geopereerd, omdat hij het woord nuchter verkeerd had opgevat en wel degelijk ontbeten had. Dit voorval laat weer eens zien hoe belangrijk begrijpelijke taal in het dagelijks leven is.

De moderne informatiemaatschappij biedt overstelpende mogelijkheden om te communiceren: e-mail, digitale loketten, chatsessies en sociale netwerken. Maar dat betekent nog niet dat de communicatie ook steeds minder problemen oplevert. Integendeel, anno 2011 kunnen veel Nederlandse leerlingen in het vmbo hun studieboeken niet goed lezen, worden er in enquêtes en referenda verkeerde en sturende vragen gesteld, hebben veel rechtbanken de grootste moeite met het schrijven van leesbare vonnissen, en dreigt er een achterstand in de communicatierevolutie voor ouderen, allochtonen en zwakke lezers. En veroorzaken bijsluiters bij medicijnen nog altijd ernstige misverstanden.

■ Proefpersonen

Het goede nieuws is nu dat wetenschappers, maar ook bedrijven en overheden de problemen onderkennen en mogelijkheden zien om er iets aan te doen. Ze slaan de handen ineen voor een uniek initiatief: een gezamenlijk onderzoeksprogramma over begrijpelijke taal, onder de titel ‘Begrijpelijke taal: fundamenten en toepassingen van effectieve communicatie’. Het doel is de bestaande expertise te bundelen en beschikbaar te maken om concrete communicatieproblemen op te lossen. Het programma komt tot stand dankzij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en diverse maatschappelijke partners; vooralsnog is er een paar miljoen euro voor gereserveerd. Wat zijn zoal de problemen die op deze manier kunnen worden aangepakt?

De leesbaarheid van bijsluiters staat hoog op het prioriteitenlijstje. Want niet alleen begrijpen mensen die bijsluiters vaak niet of niet goed, ze kunnen belangrijke informatie te vaak ook gewoon niet vinden. Dit bleek een paar jaar geleden uit universitair onderzoek in opdracht van de Consumentenbond, waarbij de bijsluiters van drie veelgebruikte medicijnen werden getest door een panel van consumenten. De Europese norm schrijft voor dat in een leestest gemiddeld 80% van de vragen goed moet worden beantwoord. Geen van de drie bijsluiters haalde deze norm. Gemiddeld lukte het slechts een kwart van de proefpersonen om deze 80% van de vragen goed te beantwoorden. In totaal bleek 25% van de gevraagde informatie voor het panel onvindbaar. Te vrezen valt dat ook andere bijsluiters dan de onderzochte tekortschieten.

Dat is natuurlijk zorgwekkend. Bij medicijnen kan het van levensbelang zijn dat de bijsluiter goed wordt begrepen. Zo is het soms essentieel dat medicijnen op een bepaald moment van de dag worden ingenomen. Ook wanneer mensen onvoldoende op de hoogte zijn van bijwerkingen, kan dat verstrekkende gevolgen hebben.

■ Onleesbare formulieren

Een ander prangend probleem is dat veel formulieren moeilijk te begrijpen zijn. In 2007 heeft de regering al besloten dat dit beter moet. De directe aanleiding was dat onduidelijke formulieren een erg hoge positie innamen in de irritatie-top-tien van burgers en bedrijven. Alle nieuwe formulieren van de

[p. 131]

Rijksoverheid moesten begrijpelijk worden. Het ministerie van Binnenlandse Zaken nam het voortouw bij de uitvoering van het kabinetsbesluit. Door dit ministerie is onder meer de site www.begrijpelijkeformulieren.nl in het leven geroepen, met interessant beeldmateriaal over invulproblemen die mensen hebben, en met resultaten van het project. Binnenkort zal de site worden beheerd door de Nederlandse Taalunie, die ook andere onderdelen van het begrijpelijkeformulierenproject voor haar rekening zal nemen.

Dat klinkt goed, maar intussen zijn de deadlines die de politiek destijds stelde ruim gepasseerd. Helaas kunnen we niet vaststellen dat alle nieuwe formulieren er veel begrijpelijker op zijn geworden.

Wat kan het NWO-programma ‘Begrijpelijke taal’ hieraan doen? En aan die onbegrijpelijke bijsluiters? Wat dat laatste betreft: er is overleg met het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen en de brancheorganisatie van farmaceutische bedrijven, met het doel nieuw onderzoek te verrichten dat leidt tot een structurele verbetering van bijsluiterteksten. Ook op het gebied van die formulieren zijn er allerlei nieuwe mogelijkheden die moeten resulteren in een grotere begrijpelijkheid, en dus minder irritatie.

■ Jip-en-janneketaal

Bij dit alles rijst natuurlijk de vraag wat begrijpelijke taal nu eigenlijk ís. Het lijkt heel simpel. Wie begrijpelijke taal wil schrijven, moet jip-en-janneketaal gebruiken, zo wordt vaak gezegd. In september 2009 is in Onze Taal al eens uitvoerig nagegaan wat we daar precies onder moeten verstaan. De kinderverhalen die Annie M.G. Schmidt over Jip en Janneke schreef, bevatten heel veel korte zinnen. En dan vooral hoofdzinnen. Het is een oude gedachte dat korte woorden en korte zinnen vanzelf leiden tot leesbare teksten. In de verhaaltjes over Jip en Janneke werkt dat perfect, maar de vraag is of dit in instructies, leerteksten of overtuigende teksten ook het geval is. Veel uitgevers van studieteksten voor het vmbo denken van wel. Maar uit wetenschappelijk onderzoek naar het tekstbegrip van vmbo'ers bleek dat dit niet zo is - althans: niet helemaal. Teksten met korte zinnen zonder verbindingswoorden worden minder goed begrepen dan teksten waarin de samenhang wél op die manier wordt verduidelijkt. De vraag is of dit ook zo werkt voor andere lezersgroepen, en bij andere teksten. Daarvoor is nieuw onderzoek nodig, met nieuwe onderzoeksmethoden, zoals oogbewegingsregistratie. Het NWO-programma ‘Begrijpelijke taal’ kan daaraan bijdragen.

■ Meetinstrumenten

Maar hoe kun je nagaan welke tekst geschikt is voor welke lezer? Die vraag leidde in de jaren twintig van de vorige eeuw al tot de ontwikkeling van de zogenoemde leesbaarheidsformules, meetinstrumenten die precies zouden voorspellen hoe leesbaar een bepaalde tekst is voor een bepaalde doelgroep. Later bleek er nogal wat aan te merken op die leesbaarheidsformules. Ze werkten vaak met oppervlakkige tekstkenmerken als zins- en woordlengte, en die bleken lang niet altijd relevant te zijn, zoals bijvoorbeeld bleek uit het Jip en Janneke-onderzoek van hierboven.

Maar de vraag naar een meetinstrument dat in een paar tellen iets zegt over de moeilijkheid van een tekst voor een bepaalde lezer is nooit verminderd. De afgelopen jaren heeft het leesbaarheidsonderzoek een nieuwe impuls gekregen, mede doordat nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de taaltechnologie ervoor hebben gezorgd dat we tegenwoordig meer aspecten van een tekst kunnen meten.

Uit een eerste verkennende studie binnen het programma ‘Begrijpelijke taal’ blijkt dat er momenteel voor het Nederlands minstens drie leesbaarheidsinstrumenten op de markt zijn. Deze plaatsen een tekst op een schaal met zes taalniveaus (A1, B1, etc.). De onderzoekers van ‘Begrijpelijke taal’ vonden verrassende resultaten. Zo voorspelden sommige metingen dat polisvoorwaarden even moeilijk leesbaar zouden zijn als een roddeltekst in de krant. Uiteindelijk blijkt er geen wetenschappelijke basis te zijn voor de claim dat deze instrumenten de leesbaarheid van een tekst zouden kunnen voorspellen. Dat neemt overigens niet weg dat de instrumenten een handig hulpmiddel kunnen zijn om mensen begrijpelijker te leren schrijven.

Leiden korte woorden en korte zinnen vanzelf tot leesbare teksten?

■ Multimodaal

Het programma ‘Begrijpelijke taal’ wil niet alleen stilstaan bij geschreven taal, maar ook bij mondelinge taal, en bij zogeheten ‘multimodale teksten’. Met dat laatste wordt bedoeld: de combinatie van tekst, beeld en geluid, zoals die bijvoorbeeld op internet gebruikelijk is. Deze aspecten zijn in allerlei maatschappelijke contexten van groot belang. Zo wil men in de gezondheidssector graag weten hoe begrijpelijke communicatie eraan kan bijdragen dat groepen Nederlanders worden aangezet tot een gezondere leefstijl. En de overheid is geïnteresseerd in het effect van begrijpelijke communicatie tussen overheid en burger op het imago van de overheid en het vertrouwen dat Nederlanders daarin hebben. Voor banken en verzekeraars is het belangrijk om te weten hoe begrijpelijke hypotheekvoorlichting eruitziet, op papier en in gesprekken, en of de klanten hun producten anders zullen waarderen.

Een essentieel onderdeel van het NWO-programma is dat er wordt samengewerkt: tussen wetenschap (NWO en universiteiten) en maatschappij (bedrijven en overheden). Er zijn partners uit de financiële, de educatieve, de juridische en de gezondheidssector. Deze partners kunnen met expertise, gegevens en financiële bijdragen meedoen aan onderzoek. Bijzonder is bovendien dat er wordt samengewerkt door onderzoekers uit diverse wetenschapsgebieden die zich met taal en communicatie bezighouden: taalbeheersers en andere taalwetenschappers, communicatiewetenschappers, psychologen, politicologen, juristen en gezondheidswetenschappers. Het programma is al begonnen met twee verkenningsstudies. Vanaf 1 mei 2011 kunnen er projectvoorstellen worden ingediend (zie verder www.nwo.nl/begrijpelijketaal).

Als het programma ‘Begrijpelijke taal’ op deze manier verder kan worden uitgebouwd, bestaat de kans dat Nederland over enkele jaren vooroploopt op het gebied van begrijpelijke taal. En wat het belangrijkst is: dat mensen zich minder ergeren aan onduidelijke bijsluiters, vonnissen, hypotheekvoorwaarden en formulieren.

Het NWO-programma ‘Begrijpelijke taal: fundamenten en toepassingen van effectieve communicatie’ is een initiatief van Ted Sanders (Universiteit Utrecht), Carel Jansen (Radboud Universiteit Nijmegen), Leo Lentz (Universiteit Utrecht), Wilbert Spooren (Vrije Universiteit Amsterdam) en Claes de Vreese (Universiteit van Amsterdam).