Onze Taal. Jaargang 80

[p. 118]

Reacties

De Zuid-Afrikaanse bisschop Desmond Tutu: ‘Ik kan niet zeggen (...) Ik zeg alleen (...).’

Praeteritio [1]: Desmond Tutu
Joke Rhebergen - Emmen

Jaap de Jong en Annemarie van Velsen gaan in hun artikel ‘U hoort mij niet zeggen dat...’ (Onze Taal februari/maart) in op de praeteritio, een retorische truc waarbij je zegt dat je het ergens niet over zult hebben, maar het op die manier toch doet. De voorbeelden in dat stuk kan ik aanvullen met een uitspraak van de Zuid-Afrikaanse bisschop Desmond Tutu, van vóór de afschaffing van de apartheid: ‘Ik kan niet zeggen: investeer geen geld en geen kapitaal meer in Zuid-Afrika. Want, zoals ik al duidelijk maakte, verbiedt de wet mij dat. Ik zeg alleen: hopelijk zijn er een paar intelligente mensen buiten Zuid-Afrika, die begrijpen hoe de grote massa van de zwarten over deze zaak denkt.’

Praeteritio [2]: doorhalingen
Machiel Pomp - Posterholt

Het artikel over de praeteritio (het verschijnsel dat je iets zegt door te zeggen dat je het niet zegt) in het februari/maartnummer van Onze Taal heb ik met plezier gelezen. Op internet is geregeld een gimmick te zien die op vergelijkbare wijze ingezet kan worden: de doorgehaalde tekst, gevolgd door een neutralere lezing. Als in: ‘Vele toeristen waren afgekomen op de deerniswekkende treurnis oud-Hollandse gezelligheid.’

Limburgs accent
Jos Henssen - Dongen

In de februari/maartaflevering van de taalnieuwsrubriek ‘Tamtam’ staat het bericht ‘Meer Standaardnederlands in reclames’. Hierin wordt het accent van de stem van de SNS Bank-reclame als Noord-Limburgs gekwalificeerd. Het is volgens mij echter Zuid-Limburgs. De reclamespots werden namelijk ingesproken door Maud Hawinkels, die enkele jaren geleden het VARA-programma Honk presenteerde. Zij groeide op in Genhout, in de gemeente Beek, Zuid-Limburg.

Verkleinen en vergroten in het Italiaans
Jan van Tuin - Huizen

Gaston Dorren vergelijkt in zijn serie ‘Onze taal is de beste’ het Nederlands met andere Europese talen. In de eerste aflevering in het januarinummer ging het over ‘De weelde van onze verkleinwoorden’. Deze titel was duidelijk ironisch bedoeld, want uit het stuk blijkt dat andere talen over minstens zo veel weelde beschikken. Sterker nog: daarvan zijn méér voorbeelden dan Dorren behandelt. Nico Sneeuw vestigt in de rubriek ‘Reacties’ in het aprilnummer al de aandacht op het Italiaans, door te wijzen op de serie violino - viola - violoncello - violone. Maar het Italiaans kent nog veel meer mogelijkheden. Er zijn maar liefst vier verkleinende achtervoegsels: -ino, -etto, -ello, -uccio/-uzzo. Verder zijn er het vergrotende -one en het versterkende -issimo.

Wij Nederlanders moeten het bijvoorbeeld stellen met vrouw - vrouwtje, maar het Italiaans kan donna verkleinen tot donnina (positief), donnetta (negatief) en donnuccia (liefkozend); bovendien is er dus de vergrotende vorm: donnone. Overigens kunnen ook bijvoeglijke naamwoorden vergroot worden: een mooi meisje is ‘bella’, een heel mooi meisje is ‘bellissima’.

Geboortenaam
Phia Terwijn-van Houcke - Nieuwerkerk aan den IJssel

‘Op het aanvraagformulier voor Nederlandse reisdocumenten wordt het woord meisjesnaam vervangen door geboortenaam’, zo meldt Onze Taal in de decemberaflevering van de taalnieuwsrubriek ‘Tamtam’. In het februari/maartnummer merkt Fieke van der Lecq vervolgens op dat voor kinderen van gescheiden ouders die van naam veranderd zijn, de term geboortenaam op het aanvraagformulier voor Nederlandse reisdocumenten ‘irrelevant, verwarrend of zelfs pijnlijk’ kan zijn. Ik kan hier nog een bevolkingsgroep aan toevoegen, namelijk die van de geadopteerde personen.

In hun geval is de term geboortenaam pertinent onjuist, omdat hier de achternaam moet worden ingevuld die een geadopteerde bij de adoptie-uitspraak naar Nederlands recht heeft verkregen. Hun geboortenaam, als die al bekend is, komt hiermee te vervallen. Er zijn sinds 1956 (het jaar waarin adoptie naar Nederlands recht officieel is geworden) 55.000 kinderen geadopteerd.

X'je
Michiel F.E. van Reenen - Lelystad

In zijn artikel ‘Wat?! Geen kusje?’ in het februari/maartnummer schrijft Arjen van Veelen over het wijdverbreide gebruik van de x (in de betekenis ‘kusje’) als afsluiter van sms- en e-mailberichten. De populariteit heeft volgens hem te maken met de minimale ruimte die een x'je inneemt in de beperkte ruimte die een sms-bericht biedt.

De verspreiding van het x'je is waarschijnlijk begonnen in de chatrooms die in de jaren negentig zo populair waren. Dingen als Facebook, MSN, Twitter en sms waren er toen nog niet. Die chatrooms (ze bestaan nog steeds) zijn ‘kamers’ waarin je met meerdere mensen kunt rondhangen en praten, allemaal door en tegen elkaar. Omdat er soms heel veel mensen in zo'n kamer waren, was het soms moeilijk het gesprek te volgen, vanwege de snelheid waarmee het verliep. Als je dan ook nog moest nadenken over wat je schreef, kon je het volgen van de conversatie wel vergeten. Daar-

[p. 119]

om ontstond er wat wij pas veel later sms-taal zijn gaan noemen. ‘Good 2b wif ya xx’ was een normale afsluiter van de conversatie en betekende zoveel als ‘goed gesprek, kusje’, waarbij dat kusje in intentie kon variëren van liefderijk tot tamelijk onpersoonlijk. Het gebruik van dit soort korttaal was dus niet ingegeven door ruimtegebrek, maar door behoefte aan snelheid.

Winterfalen
Gerard Nachbar

In het aprilnummer las ik in de terugblikrubriek ‘Toen in’ over door teletekst gemunte woorden, zoals Mabelgate en zeilmeisje, die bedacht zijn om de koppen lekker kort te houden. Op 20 januari van dit jaar vond ik ook zo'n schitterend woord, in de kop ‘NS en ProRail erkennen winterfalen’. Navraag leerde dat dat winterfalen inderdaad een vondst van teletekst is.

Toon Hermans' struikgewas [1]: ‘door dat bos en brem’
Mariette Effing - koordirigente, Hoge Hexel

In het februari/maartnummer van Onze Taal zoeken Michaël en Rogier Steehouder de oorsprong van de Toon Hermans-sketch ‘Wat ruist er door het struikgewas?’ over de grens, in Duitsland. Daar bestond in de tijd van Napoleon III een soldatenliedje met de tekst ‘Was kraucht nur dort im Busch herum?’

Met een bevriende musicoloog ben ik aan het grasduinen geweest, op zoek naar Nederlandse bronnen. Op Liederenbank.nl (de Nederlandse Liederenbank van het Meertens Instituut) kwamen we onder meer de volgende regels tegen: ‘Wat ruist daar door dat bos en brem / Het is een ruiterstem’. Ook een soldatenlied, uit dezelfde tijd. Ongetwijfeld is er een verband.

Toon Hermans' struikgewas [2]: wist Hermans ervan?
Jos Schaeken - Opleiding Slavische talen en culturen & Ruslandkunde, Universiteit Leiden

Heeft Toon Hermans ooit zelf geweten wat er door het struikgewas ruiste? Die vraag wordt gesteld door Rogier en Michaël Steehouder in hun artikel in het februari/maartnummer van Onze Taal. De auteurs komen tot de conclusie dat het zinnetje in Hermans' sketch, gezongen door Hermans in de persoon van de heer Verkade, uiteindelijk terug te voeren is op de eerste strofe van een soldatenliedje. Het gaat daarbij om het zogenaamde ‘Kutschkelied’, waarin Napoleon III bespot werd.

De auteurs nemen aan dat Hermans het liedje is tegengekomen in de Nederlandse vertaling van een boek van Karl May, waar anderhalve regel van het liedje is geciteerd:

Was kraucht nur dort im Busch herum? Ich glaub', es ist...

Vervolgens is Hermans ‘op een originele en hilarische manier met het onaffe liedje aan de haal gegaan’.

Dat van Karl May was nieuw voor mij, maar ooit, midden jaren negentig, was ik ook al eens op het ‘Kutschkelied’ gestuit. Ik bestudeerde een boekje uit 1871 met de titel Das Kutschkelied auf der Seelenwanderung, waarin allerlei zogenaamd ‘geleerde’ varianten op dat aloude soldatenliedje staan. Mijn oog viel daarbij op de Nederlandse vertaling:

Wat kroop daar in het struikgewas?
Mij dunkt, dat het Napoleon was.
Wat? kruipt die daar zoo ongestoord?
Gaauw, kameraden! jaagt hem voort!

Opvallend is dat het oorspronkelijke Duitse woord Busch zowel in het boekje uit 1871 als in het lied van Hermans vertaald is als struikgewas.

Ik besloot Hermans, die toen nog leefde, voor te leggen of hij zich misschien op het Nederlandse of Duitse rijmpje had gebaseerd. In een brief van 23 januari 1995 schreef zijn secretaris, Ida Schrijver, onder meer het volgende:

‘Wat sluipt daar in het bosch rond?’ Een ‘Kutschke’, in Werner Hahn, Duitschland's krijg tegen Frankrijk, 1871.

Naar aanleiding van uw schrijven d.d. 10 januari deel ik u namens Toon Hermans mede dat deze niet beter weet dan dat de passage ‘Wat ruist er door het struikgewas? Het is 'n...’ aan zijn eigen brein is ontsproten. (...)
We laten onvermoede overleveringen via het onderbewustzijn - en/of een vorig leven in de vorige eeuw even buiten beschouwing als we daarbij stellen dat hij daarbij geen gebruik heeft gemaakt van bestaande geschreven bronnen of anderszins overlevering.
Door het hardhandig optreden van de heer Bemelmans in de conference zal niemand ooit weten wàt daar nou in het struikgewas ruiste, ook Toon Hermans zèlf niet. Met andere woorden, langer dan deze zin is het lied nooit geweest en nooit geworden.
Zou de heer Verkade ooit de kans gekregen hebben het lied verder uit te zingen dan vermoed ik toch dat in zijn struikgewas iets gekropen zou hebben wat minder prozaïsch is dan ‘Napoleon’. Deze informatie echter doet voor uw onderzoek niet ter zake. (...)

Hermans-biograaf Jacques Klöters liet in het artikel van de Steehouders al weten dat Hermans naar eigen zeggen geen idee had wat er door het struikgewas ruiste. En hoewel het dus zeer frappant is dat Hermans - net als de vertaler van het rijmpje uit het negentiende-eeuwse boekwerkje - voor het woord struikgewas koos, ziet het ernaar uit dat Hermans écht in de veronderstelling verkeerde dat hij zelf het zinnetje heeft bedacht.

Toon Hermans' struikgewas [3]: kameleon/Napoleon
P.J. Jongerius - Bergen op Zoom

Rogier en Michaël Steehouder gaan in het artikel ‘Wat ruist er door het struikgewas?’ (Onze Taal februari/maart) op zoek naar het antwoord op de in de titel gestelde vraag, afkomstig uit een sketch van cabaretier Toon Hermans. Ze stellen dat hij waarschijnlijk niet geweten heeft wat daar ruiste. Ik denk dat het zeer wel mogelijk is dat hij dat wél wist en ik leid dat af uit het antwoord dat hij zijn biograaf Jacques Klöters gaf op diens vraag hiernaar. Hij zegt dan: ‘Een kameleonnetje of zo.’ Een wat vreemde en niet voor de hand liggende bewoner voor Limburgs struikgewas. Zou de klanken ritmeverwantschap tussen de woorden kameleon en Napoleon er niet op wijzen dat het oude Duitse liedje toch ergens in zijn geheugen huisde?