Onze Taal. Jaargang 80

[p. 120]

Berthold van Maris
Hoe klinken wij?
Gesprek met fonoloog Marc van Oostendorp

Onlangs verscheen een even dikke als gespecialiseerde uitgave over de huidige stand van de internationale fonologie, de wetenschap die de klank van taal bestudeert. Wat valt er allemaal te zeggen over die klanken? En hoe zit het met het Nederlands? Een interview met de hoofdredacteur van deze vijfdelige fonologie-encyclopedie, over onze huig-r, over ‘coronalen’, en over het verschil tussen ‘kerk’ en ‘kerrek’.

Foto: Onze Taal

Het boek is af. The Blackwell Companion to Phonology beslaat ruim drieduizend pagina's. In 124 hoofdstukken wordt door ongeveer evenzoveel specialisten verteld wat de belangrijkste onderwerpen zijn in de fonologie, het onderdeel van de taalkunde dat zich richt op de klank. Marc van Oostendorp, fonoloog, dialectoloog, hoogleraar in Leiden en Onze Taal-medewerker, heeft die drieduizend pagina's over klinkers, medeklinkers en lettergrepen al meerdere keren gelezen: hij is hoofdredacteur van het boek.

Op het omslag staat een abstract schilderij van Theo van Doesburg, met vlakken en kleuren. Het ziet eruit als een systeem waarin alles precies op z'n plek valt. En die kleuren: verwijzen die naar klinkers en medeklinkers, die allemaal hun eigen klankkleur hebben?

‘Dat heb je mooi bedacht. Maar het is gewoon een mooi plaatje, meer niet. Eigenlijk wilden we een schilderij van Malevitsj, maar dat was te duur. Van Doesburg bleek wél haalbaar. Het schilderij van Malevitsj heet Contrast. Dat is een belangrijk begrip in deze tak van wetenschap. De fonologie is precies honderd jaar geleden begonnen met de Zwitserse taalwetenschapper Ferdinand de Saussure. Die zei: “Dans la langue il n'y a que des différences”, oftewel: “Het enige wat ertoe doet in taal zijn de verschillen.” Je hebt niet zozeer een ie, of een ee. Waar het om gaat is: het verschil tussen een ie en een ee.’

■ Mooi en economisch

Heeft het Nederlands een systeem van klanken die mooi met elkaar contrasteren?

‘Het idee is dat je alle klinkers en medeklinkers van een taal in een mooi schema zou moeten kunnen zetten. Kijk je naar het Nederlands, dan zie je dat je bijvoorbeeld medeklinkers op drie verschillende plaatsen in de mond kunt maken: met je lippen (m, p en b), vlak achter je tanden (n, t en d) en achter in je mond (ng en k). Drie van die medeklinkers zijn neusklanken (“nasalen”): m, n en ng. Drie zijn er stemloos, de stembanden trillen daarbij niet: p, t en k. Maar er zijn er maar twee stemhebbend, met trillende stembanden dus: b en d. De derde, de g van bijvoorbeeld het Franse garçon, ontbreekt in het Nederlands. Dus daar valt een gat in het systeem.’ (Zie ook het kader ‘Medeklinkers in het Nederlands’ hiernaast.)

‘Daarnaast zijn er klanken die we niet goed in dat systeem kunnen plaatsen, zoals de h. Maar ook al klopt het nooit helemaal, er is in alle talen waar we wat van afweten, altijd wel een sterke tendens: naar een mooi en economisch systeem.’

En de klinkers?

‘Het Nederlands heeft vrij veel klinkers. De ie, oe en aa zijn de klinkers die het sterkst met elkaar contrasteren. Als een taal drie klinkers heeft, weet je bijna zeker dat het die drie zijn. Als je dat uit-

[p. 121]

breidt naar vijf klinkers, zoals in het Spaans, komt daar meestal een klank bij die precies tussen de ie en de aa in staat, namelijk de ee, en een klank precies tussen de oe en de aa: de oo. Als er dan nog twee klinkers bij komen, zijn dat meestal de è en de o - dat vind je bijvoorbeeld in het Italiaans. Als er dan nóg meer bij komen, wordt het wat variabeler. Het Nederlands heeft een stuk of vijftien klinkers, waaronder vrij zeldzame: de uu en de eu.’ (Zie ook het kader ‘Klinkers’ op deze bladzijde.)

Medeklinkers in het Nederlands

De medeklinkers m, n, ng, b, d, p, t en k vormen een mooi maar onvolledig systeem. Eén medeklinker ontbreekt: de g van het Franse garçon.

wordt gemaakt:	met de lippen	met de tong tegen de tanden	achter in de mond
door de neus uitgesproken (nasaal)	m	n	ng
met trillende stembanden	b	d	ontbreekt
de stembanden trillen niet	p	t	k

■ Dialecten

Er zijn dialecten in Nederland met nóg veel meer klinkers dan het Standaardnederlands. Van het Weerts wordt gezegd dat het 28 verschillende klinkers heeft.

‘De Nederlandse dialecten verschillen vooral in hun klinkers. En veel minder in de medeklinkers. Je hebt natuurlijk de zachte en de harde g, maar daarmee heb je het wel zo ongeveer gehad.’

Er zijn ook talen waar de dialectvariatie zich vooral in de medeklinkers afspeelt?

‘Ja, het Spaans bijvoorbeeld, dat maar vijf klinkers heeft. In sommige talen zijn de klinkers kennelijk een soort vaste ijkpunten die niet zo variabel meer zijn, en dan gaan de medeklinkers veranderen. En in andere talen, zoals het Nederlands, zijn juist die medeklinkers de vaste ijkpunten.’

Jij hebt je vooral toegelegd op de fonologie van dialecten. Wat maakt dialecten zo interessant?

‘Het leuke van dialecten is: je gaat door een landschap heen. Van dorp naar dorp wordt, bijvoorbeeld, de klinker in het woord pit met een steeds iets wijdere mond uitgesproken. Maar als je vijf dorpen verderop bent, zeggen de mensen ineens geen “pit” meer, maar “pet”. Het zijn allemaal kleine kwantitatieve verschillen die opeens omslaan in een kwalitatief verschil. Je maakt water steeds één graad kouder en op een bepaald moment is het opeens bevroren. Zo werkt het ook met dialecten. En met generaties. Iedere generatie praat net een klein beetje anders dan de vorige generatie, maar ze kunnen elkaar toch altijd verstaan. Maar we zouden het waarschijnlijk moeilijk vinden om Vondel te verstaan. En als we nóg vijfhonderd jaar verder terug zouden gaan, dan wordt het, denk ik, net zoiets als met een Deen praten.’

‘Die veranderlijkheid en die variatie zijn een heel cruciale eigenschap van menselijke taal. En ook een heel wonderlijke eigenschap. Want het gaat in tegen de gedachte dat taal primair een communicatiemiddel zou zijn, een middel voor het zo efficiënt mogelijk overdragen van informatie.’

Er speelt dus nog iets anders.

‘Daar heb je allerlei theorieën over. Het komt er meestal op neer dat er ook nog een sociale dimensie is: mensen willen zich aan de ene kant onderscheiden van anderen, en aan de andere kant hetzelfde zijn als anderen. Daarnaast speelt er nog iets: elke nieuwe generatie moet het klanksysteem leren uit de klanken die hun ouders maken, puur uit dat geluid. Dat is heel lastig. Als ik een k maak, zie jij niet precies wat ik in mijn mond aan het doen ben. Je gaat helemaal af op het geluid. Bovendien gaat dat gepaard met heel veel ruis. En iedereen praat een beetje anders. Uit al die verschillende manieren van uitspreken moet een kind achterhalen hoe het geacht wordt te praten. Dus dat is allemaal heel instabiel. Dat leidt ook steeds weer tot veranderingen.’

Klinkers

Een klinkerdriehoek geeft aan waar in de mond de verschillende klinkers worden gevormd (voor in de mond is links in de driehoek, achter in de mond is rechts; boven in de mond is boven in de driehoek, en onder in de mond is onderin). De gekleurde bolletjes geven aan in wat voor talen die klinkers voorkomen.

• rood: klinkers van een taal die drie klinkers heeft
• blauw: klinkers van een taal die vijf klinkers heeft
• geel: klinkers van een taal met zeven klinkers
• groen: klinkers van het Nederlands

■ ‘Tijd’ en ‘tajd’

De r is in het Nederlands de meest veranderlijke en variabele klank.

‘Ja. Van bijvoorbeeld de p, t en k is precies duidelijk waar je die maakt in je mond. De r valt niet te plaatsen. Die maak je niet altijd op dezelfde plaats in de mond. Er zit zó veel variatie in dat het niet duidelijk is wat die verschillende manieren om de r te maken met elkaar te maken hebben. Soms trilt er iets, het puntje van je tong of je huig. Maar je hebt ook een r die bijna op een g lijkt. En je hebt manieren om de r te zeggen die neerkomen op zo goed als

[p. 122]

niks zeggen. Bijvoorbeeld aan het einde van een woord: als je het einde van het woord waar uitspreekt, til je je tong een beetje op, meer niet.’

‘Die variatie wordt vervolgens sociaal gebruikt, denk bijvoorbeeld aan de Gooise r. Ook dat is heel typerend voor taal. De meeste taalkundigen denken dat er eigenlijk geen enkele vorm van variatie bestaat die niet uiteindelijk sociaal gebruikt gaat worden.’

Zijn daar meer voorbeelden van?

‘Het geldt voor ieder verschil. Het verschil tussen “goede” en “goeie” zeggen, tussen een harde g en een zachte. Tussen “tijd” en “tajd”. Het verschil tussen “kerk” en “kerrek”, dus tussen er wel of niet een klinker tussen zetten. Ja, noem maar op. Het is moeilijk om verschillen te verzinnen die niets betekenen.’

‘Dat die verschillen echt niet zonder betekenis zijn, zie je ook hieraan: zodra een taal op de een of andere manier verandert, wordt die verandering meteen door een aantal mensen gestigmatiseerd. Er ontstaat direct een groep die dat afschuwelijk vindt. Dat hoort er op de een of andere manier bij. Ik heb nog nooit gehoord van een taalverandering die meteen door iedereen juichend omarmd werd: “Ja, dit is echt een verbetering! Zo gaan we het voortaan allemaal doen!”’

Er zijn natuurlijk ook veel mensen die gewoon hun schouders ophalen.

‘Maar zelfs dan. Renée van Bezooijen deed ooit een mooi experiment. Ze liet mensen luisteren naar hetzelfde stukje tekst, voorgelezen door een en dezelfde persoon, maar in het ene geval met een huig-r en in het andere geval met een tongpunt-r. Daarna moesten die mensen vragen beantwoorden over de persoonlijkheid van die spreker: Lijkt u dit een gezellige buurman? Of een betrouwbare rechter? Dan gaven ze verschillende antwoorden. Terwijl het enige wat varieerde die r was.’

‘Ik heb nog nooit gehoord van een taalverandering die meteen door iedereen juichend omarmd werd: “Ja, dit is echt een verbetering! Zo gaan we het voortaan allemaal doen!”’

Fonologie-encyclopedie

De onlangs verschenen The Blackwell Companion to Phonology: vijf kloeke delen, over niets dan taalklanken.

Onlangs verscheen The Blackwell Companion to Phonology, een encyclopedie van de fonologie, bestemd voor studenten en onderzoekers. De in totaal 124 artikelen zijn geschreven door vooraanstaande internationale onderzoekers. De uitgave bestaat uit vijf delen, bij elkaar maar liefst zo'n 3200 pagina's. Volgens hoofdredacteur Marc van Oostendorp had het nog wel dikker gekund, zelfs twee keer zo dik.

‘Van Oostendorp: “Ik heb inmiddels al een lijst gemaakt van twintig onderwerpen die er eigenlijk in hadden gemoeten en er niet in staan. In heel veel talen geldt bijvoorbeeld dat dingen langer worden naarmate je het einde van de zin nadert. De laatste klinker in de zin is langer. De laatste medeklinker ook. En de laatste lettergreep óók. Dat staat niet in het boek.’

‘Wat ook ontbreekt: het verschijnsel dat twee klanken die naast elkaar staan liefst niet te veel op elkaar moeten lijken. In het Nederlands kan een j niet gevolgd worden door een ie. In sommige dialecten is het verkleinwoord van kraag niet kraagke, maar kraagske, omdat de g en de k te veel op elkaar lijken. En iemand die timmert, wordt in het Nederlands nooit een “timmerer”. Dat is een verschijnsel dat in heel veel talen opduikt. Het ontbreekt omdat de auteur die dat zou beschrijven op het laatste moment afhaakte.’

■ Coronalen

De s is ook een bijzondere medeklinker.

‘Als een woord begint met drie medeklinkers, kun je er al je geld om verwedden dat de eerste van die drie een s zal zijn. De s staat ook veel aan het einde van een woord en heeft daar ook nog een broertje: de t. Zoals in herfst. De t lijkt in veel opzichten ook wel op de s. Je maakt ze op vrijwel dezelfde plaats in je mond, met de voorkant van je tong. In de fonologie zeggen we dan dat de s en de t “coronalen” zijn: klanken die je maakt door het puntje van je tong op te tillen - een actie die relatief weinig energie kost, het is de kleinst mogelijke articulatie.’

‘Dat heeft twee gevolgen: je kunt die klanken heel makkelijk ergens in een woord invoegen: aan het begin van een woord, maar ook aan het eind, of middenin, zoals de ks-klank in extra.’

De medeklinkers in de uitgangen van het Nederlands zijn ook allemaal van die ‘coronalen’.

‘Die uitgangen zijn aan het slijten. In de oudste vormen van de Germaanse taal waaruit het Nederlands is voortgekomen, klonk het woord dag-en in de meewerkende vorm waarschijnlijk als “dagamiz”, met allerlei klinkers en medeklinkers. Daar is nu nog maar weinig van over. Je vindt nu in de uitgangen alleen nog de eenvoudigste medeklinkers: de s, de t en misschien ook de n, wat trouwens ook een coronaal is. En als klinker de sjwa: de onbeklemtoonde e in de uitgangen -en en -e. En dat is dan weer de eenvoudigste klinker. Want een sjwa is niet veel meer dan je stembanden laten trillen en dan gewoon je mond opendoen en lucht naar buiten laten stromen: je krijgt dan iets als “uuuuuh”. Bij alle andere klinkers vervorm je ergens iets in je mond.’

‘De sjwa is echt het laatste stapje naar helemaal niks meer. Het Engels is al iets verder, dat heeft nóg minder uitgangen dan het Nederlands. Daar hebben ze alleen de s nog, als meervoudsvorm en als derde persoon, bijvoorbeeld “He walks”. En de verledentijdsuitgang, die ook weer een t is (“He walked”), en soms een d (“He played”). En de d is - het wordt eentonig - ook een coronaal.’

De sjwa kan ook gebruikt worden om woorden wat uitspreekbaarder te maken. Je kunt Marc uitspreken als ‘Marrek’.

‘In het Nederlands gebruiken we de sjwa daarnaast als de klinker waar klinkers naartoe gaan als je er minder moeite voor wilt doen - dus als je informeel

[p. 123]

praat. Sommige klinkers zijn niet beklemtoond en daardoor niet zo prominent aanwezig in het woord. Als je daar minder moeite voor doet, veranderen die klinkers in een sjwa. Minuut wordt “menuut”. Kantoor wordt “ketoor”.’

Hebben mensen niet de neiging om woorden die ze veel gebruiken korter te maken?

‘Ja, en dat gaat via diezelfde stappen. Je neemt alleen de beklemtoonde lettergrepen. En voorzover er van de onbeklemtoonde lettergrepen nog iets over is, zijn dat sjwa's. Ongeveer wordt “offeer”, eigenlijk wordt “eik”.’

‘Het is natuurlijk geen toeval dat dit allemaal in informeel taalgebruik gebeurt: in situaties waarin jij je gesprekspartner min of meer kent en je gesprekspartner jou ook. De een weet bij wijze van spreken al wat de ander gaat zeggen. Dan hoef je dus ook niet zo ontzettend veel moeite te doen om dat allemaal precies te articuleren.’