Onze Taal. Jaargang 80

[p. 90]

Marc van Oostendorp
‘Ook uit Indië?’
Een vergeten kamptaal uit de Japanse bezetting

Tijdens de eerste jaren van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië ontstond er onder jongeren in de interneringskampen een eigen taal: een mengeling van Nederlands met uitdrukkingen uit het Maleis en de straattaal van Jakarta. Een van de laatste mensen die zich deze bijzondere variant nog herinneren, is Frans Schreuder. ‘Het was een luchtige taal, maar ook een beetje macho.’

Interneringskamp Tjideng in het toenmalige Batavia (Nederlands-Indië), 1945.
Foto: dhr. Ripassa

Wanneer de Haagse pianoleraar Frans Schreuder (1930) de afgelopen decennia aan het vrouwenkamp dacht waarin hij als kind gezeten heeft, pakte hij vaak een papiertje. ‘Ik heb altijd aantekeningen gemaakt van de gekke woorden en zinnen die we in het kamp Tjideng gebruikten.’ Hij is misschien een van de laatste mensen die zich herinneren dat er in de beginjaren van de Tweede Wereldoorlog in de kampen in Indonesië een heel eigen taal gesproken werd. ‘Ik heb deze week nog vijf mensen gebeld die in andere kampen gezeten hebben. Die wisten er niets meer van. Misschien komt het doordat ik een taalfreak ben. Ik hoor nóg hoe de mensen spraken.’

Tjideng was een van de grootste Japanse interneringskampen in Indonesië. Schreuder kwam er terecht doordat hij als jongetje de eerste tijd bij zijn moeder mocht blijven. Toen hij in 1943 dertien werd, moest hij naar een mannenkamp. Daar was geen sprake meer van kamptaal. ‘Die mannen waren alleen nog maar bezig met overleven.’

■ Optimistisch

Zijn herinneringen aan het vrouwenkamp zijn daarentegen bijna warm. Toen de Japanners begin maart 1942 Nederlands-Indië - het huidige Indonesië - binnenvielen, werden alle Nederlandse mannen onmiddellijk geïnterneerd. Vrouwen en kinderen waren in eerste instantie nog min of meer vrij, al moesten ze zich wel vestigen in aparte, ‘beschermde’ wijken: getto's die in de loop van de oorlog zouden uitgroeien tot kampen.

‘Zeker voor ons kinderen was het kampleven in het begin avontuurlijk en stoer’, vertelt Schreuder. ‘Onze moeders, die altijd bedienden hadden gehad, bleken ineens hard te kunnen werken. De sfeer was vooral optimistisch, ook wel door een racistisch idee dat er leefde. Het was niet denkbaar dat wij blanken lang door een Aziatisch volk overheerst zouden worden.’

Uit die relatief onbekommerde sfeer kwam de nieuwe kamptaal voort: een taal die overwegend door jongeren werd gebruikt, die veel krachttermen kende, en waarin bijvoorbeeld allerlei invloeden uit het Maleis - de voorloper van het tegenwoordige Indonesisch - voorkwamen. Een taal die volgens Schreuder ‘vooral luchtig’ was, maar ook ‘een beetje macho’. ‘De omgangsvormen waren in Indië toch al ruwer dan in Holland.’

■ Be-wè-sen

Voor Schreuder was het allemaal nieuw. ‘Voor de oorlog woonden we in een Europese enclave in Batavia, het huidige Jakarta. Contacten met de lokale bevolking waren er nauwelijks. Mijn ouders waren in de jaren twintig uit Holland gekomen en we behoorden dus tot de eerste generatie. We spraken heel beschaafd Nederlands - misschien wel deftiger dan in het moederland.’ Toch waren bepaalde woorden anders: ‘We zeiden nooit “matras” maar “bultzak” en nooit “medicijn” maar “obat”. Als je wél die Hollandse woorden gebruikte, was je óf net uit het moederland overgekomen, óf je was een aansteller. Nog steeds

[p. 91]

kan ik soms makkelijker op het Indische woord bajem komen dan op het Nederlandse spinazie.’

De meeste Nederlandse ouders hamerden erop dat hun kinderen geen Indisch accent mochten overnemen. ‘Ze waren misschien bang dat hun kind ineens met een niet-Nederlandse jongen of meisje thuis zou komen.’ Maar Schreuders ouders láchten vooral als hun kinderen tijdens een ruzie met een zwaar accent ineens riepen: ‘Heb ik dat gedaan? Be-wè-sen!’ (oftewel: ‘bewijzen!’). Een enkele keer werd er zelfs voor de grap Maleis gesproken: ‘Mijn vader was bijzonder taalgevoelig. Hij noemde juffrouw Vanger van de lagere school vanaf het eerste begin “si-Tankap”; tankap betekent “vangen”.’

‘We gebruikten nieuwe krachttermen. Dalderidal bijvoorbeeld, met zo'n echt Indische harde d. Of smeu-de-pipeu.’

■ Op school plaatsen

In het kamp vielen de oude maatschappelijke scheidslijnen weg. ‘We kwamen in contact met mensen uit heel andere milieus, die veel meer verindischt waren en die veel meer kennis hadden van de straattaal van Jakarta (het petjok) en van andere talen. Wij jongeren vonden dat stoer en we pikten dat op. We gebruikten nieuwe krachttermen. Dalderidal bijvoorbeeld, met zo'n echt Indische harde d. Of smeu-de-pipeu.’ (Zie voor meer voorbeelden en toelichting ook het kader op deze bladzijde.)

Frans Schreuder: een van de laatsten die zich de kamptaal in Tjideng nog herinneren.
Foto: Onze Taal

De vreemde woorden werden aangepast aan het Nederlands. ‘De kampomheining heette een “gedek”. Daaruit maakten we een werkwoord gedekken; dat sloeg op het smokkelen door die omheining heen. Wij gaven dan bijvoorbeeld een hemd aan een inlander - ik gebruik nu een woord uit die tijd - aan de andere kant, en kregen daar een kip voor terug.’

Uit het Japans werden geen woorden overgenomen (‘We zagen die Japanners eigenlijk niet’), maar wel uit het Engels. ‘Een vriend noemden we “pel” of ook “pe”, van het Engelse pal. Als we te weinig geld hadden, zeiden we “Ik zit short.” We dronken geen sinaasappelsap, maar “orange crush”. En maggi noemden wij “meggi”. Ik heb weleens gehoord dat dat Australische invloed zou zijn geweest. Australië was toch het dichtstbijzijnde andere werelddeel. Vooral Indische mensen gebruikten dat soort woorden graag, die wilden zo westers mogelijk lijken. Veel mensen spraken ook Nederlands op een statige manier. In plaats van “m'n huis” zei men “mijn huis”. Of ze zeiden: “Ik wil mijn dochter op die school pláátsen.”’

Wat bedoelt Schreuder trouwens als hij het heeft over ‘Indische mensen’? ‘Als men het tegenwoordig over Indische mensen heeft, word ik daar ook toe gerekend, omdat ik daarvandaan kom. Maar wij beschouwden ons indertijd als echte Hollanders. Indische mensen was een nette manier om de oorspronkelijke bevolking te benoemen - beter dan scheldwoorden als blauwen.’

Tjideng-slang

Als herinnering aan de oorlog en het vrouwenkamp Tjideng publiceerden Ingeborg Tückermann en Gwendolyn de Ruyter de Wildt, beiden voormalige bewoonsters van het kamp, een bundel gedichtjes waarin kamptaalwoorden gebruikt worden, zoals:

Dalderidal, o, wat hèb ik 'n sch...t
Want ik hèb hòndse keet, met si-Aleid
Ik zeg: ‘Ajò, baggi mij 'n vods’
Zegt zij: ‘Dònder op jij, smeu-depipeu, knòts!’
Ik natuurlijk, pe! Wah ik geef haar 'n hijs
En si-Aleidje springt op met gekrijs
Verkoopt mij 'n dreun-doèrr, precies in mijn smoel!
Semèrr, behóórlijk potig zeg, boekan maïn betoel!

Woordverklaring door Frans Schreuder:

dalderidal krachtterm

wat heb ik 'n sch[ij]t ‘wat baal ik’

keet hebben ‘ruzie hebben’

si voorvoegsel bij eigennamen (van bekenden)

ajo aanmoediging

baggi mij 'n vods ‘geef mij een (sigaretten)peuk’

smeu-de-pipeu uitroep waarvan de afzonderlijke woorden geen echte betekenis hebben

pe ‘vriend’ (van het Engelse pal, dat ook gebruikt werd)

doèrr versterking van het voorafgaande; in dit geval dus: ‘een fikse dreun’

semèrr uitroep

boekan maïn betoel (Maleis) ‘werkelijk geen kinderspel’

■ Niet in de put

De kamptaal was illegaal, omdat het gebruik van het Nederlands door de Japanners verboden was. ‘Officieel was Maleis de voertaal. Natuurlijk spraken we toch wel Nederlands met elkaar. Bovendien waren de mensen vindingrijk. In het begin, toen mijn vader al was opgepakt maar wij nog min of meer vrij waren, mochten we hem weleens een pakje brengen. Daar mochten we dan ook een briefje bij doen, maar dat moest in het Maleis. Dan schreef iemand “Saja tidak doedoek di dalam soemoer.” Dat betekent letterlijk “Ik zit niet in de put”, maar iemand die geen Nederlands verstaat, en de uitdrukking in de put zitten dus niet kent, dacht: nou ja, die Hollanders zijn gek.’

‘We kónden ook niet anders dan Nederlands spreken met elkaar, want ons Maleis was erg slecht. De meeste Nederlanders spraken alleen wat Pasar-Maleis, de taal van de markt. Dat vind ik achteraf arrogant van zo'n koloniaal systeem, dat we maar net genoeg Maleis uitbraakten om ons tegenover een bediende verstaanbaar te maken. In de dorpen spraken sommige Nederlanders

[p. 92]

wel veel beter Maleis, bijvoorbeeld omdat ze in bedrijven werkten, waardoor ze veel met de lokale bevolking in contact kwamen. Maar in de grote stad leefden de Nederlanders toch veel meer in een besloten kring.’

■ Stiefje

‘Het waren weliswaar vooral de jongeren in het kamp die de nieuwe taal maakten, maar je zat daar zó op een kluitje dat de moeders die uitdrukkingen overnamen. Als we ergens mee zaten, zeiden wij: “Ik heb schijt.” Mijn moeder, die een vlotte vrouw was, hoorde ik dat op een bepaald moment óók gebruiken, al maakte ze het wel iets netter. Ze zei: “Ik heb sch.”’

‘Het was een gevoelstaal, een taal waarmee we onze onderlinge verbondenheid tot uitdrukking brachten. Die gevoelens komen nog wel terug als ik eraan terugdenk. Nadat we teruggekomen waren in Nederland, zijn we meteen weer opgegaan in de Nederlandse samenleving. Ik zei in het begin wel een keer “stiefje” in plaats van “stufje”, maar dat leerde ik meteen af. Die taal zijn we een beetje kwijtgeraakt. Aan de andere kant: als mijn zus vroeger met mij aan de telefoon zat, zeiden haar kleine kindertjes: “Heb je oom Frans aan de lijn? Je praat zo Indisch.” Mijn moeder stond zich een keer te ergeren voor een verkeerslicht naast een andere dame, en zei in zichzelf: “Ajo!” “Ook uit Indië?”, vroeg die vrouw.’

De Maleise voorbeelden in dit artikel zijn gespeld op de manier zoals die onder het Nederlands bestuur gebruikelijk waren, niet volgens de huidige Indonesische spelling.

Het kamp Tjideng

Tjideng, oorspronkelijk een armere wijk van Batavia (tegenwoordig Jakarta), was het grootste vrouwenkamp van de Japanse bezetter in Nederlands-Indië. In de beginjaren woonden er ongeveer tweeduizend Nederlandse vrouwen en kinderen. Aan het eind van de oorlog was dat aantal gegroeid tot meer dan tienduizend, terwijl de Japanners de oppervlakte van de wijk verkleind hadden. Tijdens de oorlog verslechterden de leefomstandigheden dan ook steeds meer. In het bijzonder in 1944-1945, onder de Japanse kolonel Kenichi Sonei, heerste er een waar schrikbewind.

Sonei werd onmiddellijk na de oorlog geëxecuteerd.